Галоўная » Культура » Page 43

Культура

У шклоўскага краязнаўцы Аляксандра Грудзіны творчы юбілей

Першае паведамленне на краязнаўчую тэму ў вядомага шклоўскага краязнаўцы Аляксандра Грудзіны з’явілася 16 лютага 1980 года ў раённай газеце “Ударны фронт”  пад назвай “Ветэран ў страі”. З таго часу прайшло 40 гадоў.

 На гэтым тыдні на кватэру да Аляксандра Грудзіны завіталі яго бліжэйшыя сябры. Нагода візіта – 40-годдзе краязнаўча-даследчай дзейнасці па выучэнню мясцовай гістарычнай спадчыны.

Безумоўна,  першае пытанне, на якое давялося адказваць Аляксандру Пятровічу, гэта: “Як жа пачалася такая пільная ўвага да родных мясцін?”.  

За даследчыцкай працай

Адказ на гэта пытанне суразмоўца пачаў з часоў вучобы ў сярэдняй школе. У пачатку 60-х гадоў школа, дзе давялося вучыцца будучаму даследчыку, была адзіная двухпавярховая школа ў горадзе Шклове. Побач знаходзіўся былы будынак гарадской ратушы, які меў мясцовую назву “каланча”. Кожны дзень, знаходзячыся на школьным двары, у навучэнцаў погляд міжволі сустракаўся з гэтым старажытным, паўразбураным будынкам з вежай. Унутраныя пакоі са скляпеннямі, высокая вежа і цагляная муроўка падзямелляў заўсёды вабіла і прыцягвала. Будынак, у асноўным, з’яўляўся безгаспадарчым, таму была магчымасць вольна наведаць яго і “па-свойму” вывучаць.

Аляксандр Пятровіч успамінаў: “У дзіцячай свядомасці мроіліся неверагодныя падзеі, якія нібыта тут павінны былі адбывацца ў мінулым. Сярод бітай цэглы і смецця вельмі хацелася “нешта” знайсці і даведацца аб якой-небудзь цікавай падзеі”.

 Потым была вучоба ў сельскагаспадарчай акадэміі. На той час (1972 – 1977 г.г.)  у акадэміі вучыліся студэнты з розных куткоў Беларусі, іншых рэспублік былога СССР, а таксама шмат студэнтаў з замежных краін. Безумоўна, за гады вучобы сярод студэнтаў неаднойчы ўзнікалі самыя разнастайныя спрэчкі, дыспуты, або проста пачыналася гаворка, дзе заўсёды можна была пачуць: “А вось у нашым горадзе”, або “А вось у нашым раёне…“ і потым суразмоўца паведамляў нешта цікавае са сваіх родных мясцін. Каб падтрымліваць размову, трэба было добра ведаць усё, што звязвала з тваім родным кутком. Аляксандр Пятровіч успамінаў, што “Іншы раз нават даводзілася ісці ў бібліятэку і шукаць звесткі “пра Шклоў”.

Пасля заканчэння акадэміі пачалася праца ў Шклове. Шклоўская раённая газета “Ударны фронт” заўсёды друкавала інфармацыю па гісторыі Шклоўшчыны. Асабліва цікавыя паведамленні рабілі ўжо сталыя мясцовыя краязнаўцы Лявон Анціпенка, Міхаіл Ільюшэнка, Іван Кулікаў, Іван Маісеяў. Знаёмства бліжэй з гэтымі цікавымі людзьмі паспрыяла захапленню, і між волі Аляксандр Грудзіна таксама становіцца даследчыкам Шклоўшчыны. З цягам часу з’явілася жаданне паспрабаваць сябе ў якасці аўтара. І вось 16 лютага 1980 года з’явіўся ў раённай газеце першы артыкул “Ветэран у страі”. У сваю чаргу, праз краязнаўства, пачалося ўспрыманне і дадатковае вывучэнне гісторыі, культуры, веравызнанняў беларускага народа. Гэта таксама дапамагло палюбіць родную мову.

На пытанне: “Хто з’яўляецца Вашымі настаўнікамі?

Прагучаў наступны адказ: “Сваімі настаўнікамі ў даследчыцкай працы лічу былога рэдактара раённай газеты «Ударны фронт» Лявона Анціпенку і навукоўца, былога рэдактара альманаха «Магілёўская даўніна» Аляксандра Агеева”.

Былі шматлікія іншыя пытанні, успаміны з гісторыі Шклоўшчыны і з асабістага жыцця. Удзельнікі сустрэчы абмяняліся думкамі, меркаваннямі і прапановамі ў галіне турыстычна-краязнаўчай дзейнасці.

 

Гістарычная даведка:

Аляксандр Пятровіч Грудзіна нарадзіўся 23 мая 1954 года ў горадзе Шклове Магілёўскай вобласці. У 1977 годзе скончыў Беларускую сельскагаспадарчую акадэмію па спецыяльнасці інжынер – механік. Працаваў у Шклоўскай райаграпрамтэхніцы, вучэбным камбінаце, Шклоўскім райкаме КПБ. З 1991года, выкладчык Шклоўскага дзяржаўнага прафесійнага ліцэя №12.

Вынікам шматгадовай даследчыцкай працы з’явілася аўтарскія кнігі:

– “І родныя сэрцу мясціны…” (некалькі нарысаў па гісторыі горада Шклова), якая пабачыла свет у 2007 годзе;

– “Мой радавод, мая сям’я”, якая пабачыла свет у 2011 годзе

Асобныя  звесткі па гісторыі Шклоўшчыны ўвайшлі ў наступныя кнігі:

1.Памяць. Гісторыка – дакументальная хроніка. Шклоўскі раён. Мінск, «Універсітэцкае», 1998 год.

  1. «Гістарычныя лёсы верхнега Падняпроўя». Магілёўскі абласны краязнаўчы музей. Магілёў, 1995 год.
  2. Гісторыя Беларускага Падняпроўя. Магілёўскі абласны краязнаўчы музей. Магілёў, 1999 год.
  3. Проблемы археологии и древняя история Верхнего Поднепровья и соседних территорий. МГУ имени А.Кулешова. Могилев, 2002 год.
  4. Гісторыя Магілёва: мінулае і сучаснасць. Упраўленне культуры Магілёўскага гарвыканкама. Магілёў, 2003 год.
  5. Наш регион. Шкловский район. Из прошлого в будущее. Под общей редакцией кандидата экономических наук Мигурского П.С. Шклов, 2006 год.
  6. Гістарычнае і сацыякультурнае развіццё Магілёва. УА “Магілёўскі дзяржаўны універсітэт харчавання”, УА “Магілёўскі дзяржаўны універсітэт імя А.А.Куляшова”, УК “Музей гісторыі Магілёва”, Магілёў, 2007 год.
  7. Кастусёў Р.А., Мігурскі П.С. Шклоўскі раён, стратэгія развіця. Мінск, 2007 год.
  8. Другая сусветная вайна ў лёсе беларускага горада. УК “Музей гісторыі Магілёва”, УК “Цэнтральная сістэма дзяржаўных публічных бібліятэк г. Магілёва”. Магілёў, 2009 год.
  9. Проблемы и перспективы становления гражданского общества. Учреждение образования «Могилевский государственный университет продовольствия». Часть 2, Могилев, 2010 год.

11.Магдэбургскае права на Магілёўшчыне: учора, сёння, заўтра. Сацяльна-культурнная ўстанова “Рэгіянальнае бюро стратэгія развіцця і міра”, Рэспублікаская праваабаронча-асветніцкая арганізацыя Рух “За свабоду”, Магілёў, 2012 год.

  1. Деды: Дайджест публикаций о белорусской истории. Специальный выпуск (Репринт №№1-5) /Составленное, научное редактирование А.Е.Тараса. Минск: Харвест, 2013. – 944с.
  2. Этнічная, моўная і культурная разнастайнасць у сучаным грамадстве. Зборнік навуковых прац удзельнікаў Міжнароднай навукова-практычнай канферэнцыі 29-30 мая 2014 года. Магілёў, 2014 год.
  3. Разделенные войной. Дети войны вспоминают: Быхов, Шклов. В двух книгах. Книга 1. Составители: И.Шендерович, А.Литин. – Могилев, 2014 год.
  4. Гісторыя Магілёва: Мінулае і сучаснасць. Зборнік навуковых прац удзельнікаў IX Міжнароднай навуковай канферэнцыі 25-26 чэрвеня 2015 года. Магілёў, МДУХ, 2015 год.
  5. Магдэбургкае права на Магілёўшчыне. Зборнік навуковых прац. Магілёў, ГА “Таварыства беларускай мовы імя Ф.Скарыны, Грамадская ініцыятыва “Еўрапейскі ўсход Беларусі”, 2015 год.
  6. Ад Магдэбургскага права да сучаснага самакіравання. Зборнік навуковых матэрыялаў. ПКАУ “Магілёўскі маладзёжны цэнтр”, Грамадзянская ініцыятыва “Грамадскі магістрат”. Магілёў, 2017 год.
  7. Узел жизни. Могилев, 2017 год.
  8. Гісторыя Магілёва: Мінулае і сучаснасць. Зборнік навуковых прац удзельнікаў X Міжнароднай навуковай канферэнцыі 25-26 мая 2017 года. Магілёў, 2017 год.
  9. Куляшоўскія чытанні. Збрнік навуковых прац па матэрыялам Міжнароднай навукова-практычнай канферэнцыі 18-19 красавіка 2019 года. Магілёў, МДУ імя А.А. Куляшова, 2020 год.
  10. Шклоў і Шклоўскі раён: зборнік навуковых артыкулаў. Нацыянальная акадэмія навук Беларусі, Інстытут гісторыі. Мінск, “Беларуская навука”, 2020 год.

Пра апошнія дзве кнікі “Магілёскі рэгіён” паведамляў раней.

Артыкулы па краязнаўчай тэматыцы друкаваліся ў краязнаўчых зборніках:

“Магілёўшчына” №5 1994 год, №6 1995 год, №7 1997 год, №8 1998 год, №11 2011 год, №12 2014 год, №14 2018 год;

“Краснапольскія краязнаўчыя чытанні”  2005 год;

“Клімавіцкія краязнаўчыя чытанні”  2006 год;

“Культура праз прызму духоўнасці” 2007 год;

“Шклоўскі раён: шлях праз стагодзі” 2008 год;

Альманах “Магілёўская даўніна”:  №4 1996 год, №5 1997 год, №9 2001 год;

Часопісы:

“Ave Maria” №12 1998год, №1-2 2002 год;

“Магілёўскі мерыдыян”. Том сёмы (2007 – №3 – 4 (10-11), Магілёў, 2007 год;

Дайджест публикаций о белорусской истории «Деды» №4 2010 год;

“Наша гісторыя” №8 (13) 2019 год.

Удзельнік падрыхтоўкі да друку буклета “Шклоў Шклоўскі раён Шлях праз стагоддзі” Мінск, 2007 год. Неаднаразова друкаваўся ў перыядычных выданнях: “Настаўніцкая газета”, “Наша слова”, “Краязнаўчая газета”, “Могилевские ведомости», раённая газеца “Ударны фронт”, аматарска-пазнавальна-аналітычных газетах “Шклоўскія навіны” і “Шклоў-інфо”. Аўтарская праграмма “Шклоў – гісторыя і сучаснасць”, разлічаная на вучняў старэйшых класаў, зацвержана Магілёўскім абласным інстытутам павышэння кваліфікацыі і перападрыхтоўкі кіраўнічых работнікаў і спецыялістаў адукацыі 6.06.2002 года. Удзельнік стварэння пакоя баявой і працоўнай Славы Шклоўскай райаграпрамтэхнікі і гістарычна – краязнаўчага музея Шклоўскага дзяржаўнага прафесійнага ліцэя №12. Неаднаразовы ўдзельнік міжнародных, рэспубліканскіх і рэгіянальных навукова – практычных і краязнаўчых канферэнцый. Удзельнік Першага з’езду беларусаў свету (Мінск, 1993 год). Сябр ГА “Таварыства беларускай мовы імя Францішка Скарыны” і ГА “Магілёўскі абласны гісторыка-патрыятычны пошуковы клуб «ВИККРУ». Прозвішча згадваецца ў кнізе “Кто есть кто в Республике Беларусь». Том 1 (Наука и образование), Энциклопедикс, Минск, 2001 год, С.186. Дыпламант конкурса «За лепшы твор аб Радзіме” газеты Шклоў-інфо (2009 год). Адзначаны падзякай Інстытута Гісторыі  Нацыянальнай Акалэміі Навук Беларусі за захаванне і развіццё культурнай спадчыны Шклоўскага краю (2018 год).

Максім Баравік

У Шклове ўзгадалі Анатоля Сербантовіча

50 гадоў таму ў 1970 годзе адышоў ў вечнасць беларускі паэт Анатоль Станіслававіч Сербантовіч. З гэтай нагоды сябры літаратурнага салона імя Міхася Зарэцкага, які дзейнічае пры шклоўскай раённай арганізыі ГА “Таварыства беларускай мовы імя Ф.Скарыны”,  наведалі яго Малую Радзіму – вёску Ордаць Шклоўскага раёна. Тут, у сям’і настаўнікаў нарадзіўся і скончыў Ордацкую сярэднюю школу будучы вядомы беларускі паэт.

Першапачаткова госці наведалі Ордацкую школу. Зараз гэта базавая школа, дзе вучацца каля 50-вучняў. Кіраўніцтва школы добразычліва сустрэла сяброў  шклоўскай ТБМ і здзейсніла экскурсію ў школьную бібліятэку, дзе створаны мемарыяльны куток А.Сербантовіча. Адбылася размова пра жыццё, творчасць і мясцовую памяць паэта. На вялікі жаль, сядзіба паэта не захавалася. Дом набылі жыхары Шклова і перавезлі у горад. Але, галоўнае, памяць пра славутага ранейшага жыхара Ордаці захавалася ў мясцовай школе і гэта вельмі добра.

З успамін пісьменніка Уладзіміра Арлова, які ў 2017 годзе наведаў Шклоўскі раён: “Ён быў упарты і вальналюбны. Ён жыў у прадчуванні цуда. Ён меў выключнае пачуццё мовы і талент, прызнаны і падтрыманы мэтрамі. Школьнікам, лідзіруючы ў вэлягонцы, ён трапіў у звалку, параніўся, але закінуўшы ровар на плечы, першым дабег да фінішу. У дваццаць сем Анатоль выдаў ужо другую кнігу — не па гадах спелую і бязлітасную да сябе. Яна называлася трывожна — “Міннае поле”. Аднойчы ўвечары ён, атрымаўшы неблагі ганарар і “замачыўшы” гэтую падзею, ішоў па менскай вуліцы. На просьбу сустрэчнай кампаніі даць закурыць выцягнуў з кішэні пачак грошай: “Вось вам на цыгарэты!” Яго завалілі на ходнік і бясконца доўга білі нагамі. Потым былі шпіталь, жорсткія прыступы галаўнога болю, інсульт і адыход туды, дзе паэту, магчыма, удалося здзейсьніць выказаную ў адным з вершаў мару і разгадаць
Тайну музыкі,
Тайну крыкаў,
Тайну гукаў і нематы,
Тайну чыстага і вялікага,
Тайну злосці і дабраты… ”

 

Гістарычная даведка:

Анатоль Станіслававіч Сербантовіч нарадзіўся 13 мая 1941 года. У вайну жыў з бацькамі у вёсцы. У 1958 годзе скончыў Ордацкую сярэднюю школу, працаваў у калгасе. У 1960 ггодзе паступіў на аддзяленне журналістыкі БДУ, якое закончыў у 1965 годзе. У 1964—1965 гг. быў літаратурным супрацоўнікам часопіса «Бярозка». З восені 1966 года знаходзіўся ў творчай камандзіроўцы ў Запаляр’і, Казахстане, на Ўрале, Далёкім Ўсходзе. У 1969 годзе зноў вярнуўся ў Мінск і працаваў у газеце “Піянер Беларусі”. Сябр Саюзу пісьменнікаў БССР з 1967 года. Памёр ў Мінску 21 сакавіка 1970 года пасля жорсткай бойкі з хуліганамі. Пахаваны на Ўсходніх могілках Мінску. Анатоль Сербантовіч пачаў пісаць яшчэ ў школе. Гэта былі байкі і сатырычныя замалёўкі калгаснага жыцьця. У 1959 годзе ў газеце «Магілеўская праўда» надрукаваў свой першы верш. У гады вучобы ў школе запрашаўся на паседжанні літаб’яднання, на абласныя і рэспубліканскія семінары пачынаючых пісьменнікаў. На другім курсе універсітэта склаў рукапісны зборнік вершаў. Як сталы паэт сфармаваўся ў 1964 годзе, калі стаў рэгулярна друкавацца ў рэспубліканскіх часопісах, напісаў некалькі паэмаў. Характэрная праявай яго паэзіі былі грамадзянская накіраванасць, пафаснасць. Аўтар зборнікаў паэзіі «Азбука» (1966 г.), «Міннае поле» (1968 г.), «Пярсцёнак» (1971 г.), «Жаваранак у зеніце» (1989 г.). Акрамя вершаў пісаў творы для дзяцей, прозу, крытычныя артыкулы, займаўся перакладамі. У сярэдзіне 1960-х звярнуўся да жанру паэмы. У 1968 годзе, у час знаходжання ў Сярэдняй Азіі напісаў паэму для дзяцей «Тэлефон».

Алесь Грудзіна

 

Касцёл у Княжыцах: знішчаемая прыгажосць

Ёсць вялікая верагоднасць, што Магілёўшчына страціць адну са сваіх гісторыка-архітэктурных каштоўнасцяў – старадаўні будынак касцёла Святога Мікалая ў Княжыцах, што ў 16 км ад абласнога цэнтра.

Калі яшчэ пяць гадоў да яго можна было падыйсці і зазізнуць ўнутр, то цяпер гэта рабіць небяспечна, бо магчымы абвал сцяны ці выпадзенне цаглін. Ці здолее сучаснае пакаленне магілёўцаў захаваць унікальны помнік архітэктуры альбо яны стануць сведкамі яго беззваротнай страты? Аб гэтым пойдзе гутарка з краязнаўцам, старшынёй Магілёўскай гарадской арганізацыі ТБМ імя Ф.Скарыны Алегам Дзьячковым у чарговым выпуску перадачы “Погляд у мінулае”.

«Нам ужо пішуць, каб было па-беларуску». У Бялынічах да Дня пісьменства робяць рускамоўныя шыльды

У гэтым годзе Дзень беларускага пісьменства адзначаць у Бялынічах. Там цяпер ідзе добраўпарадкаванне да свята. Праўда, чамусьці шыльды робяць на рускай мове.

Адну з іх ужо змясцілі на ўваходзе ў парк «Ліпавы гай».

Фота з тэлеграм-канала radio_by

На абноўленым музеі мастака Бялыніцкага-Бірулі таксама плануюць надпіс па-руску.

У райвыканкаме кажуць, што такі варыянт у распрацаваным праекце. Але што будзе ў выніку, яны яшчэ не вырашылі.

«Нам ужо сталі пісаць, каб было на беларускай мове. Але і прыйшоў ліст, каб толькі на рускай», — пракаментавала «Нашай Ніве» кіраўніца аддзела ідэалагічнай працы, культуры і па справах моладзі райвыканкама Іна Ігнатовіч.

«Ад каго ліст, ад людзей?»

«Так, грамадская думка. Каб было толькі на рускай мове, бо ўсе ўжо замучыліся з беларускай. Таму пытанне адкрытае, будзем яшчэ абмяркоўваць. Музей усяго толькі на стадыі падмурка».

«Вам падаецца нармальным, што Дня беларускага пісьменства рускамоўныя надпісы?»

«Разумееце, тут дваістая сітуацыя. Дзень пісьменства будзе ў гэтым годзе, а надпісы застануцца назаўсёды».

Іна Ігнатовіч адмаўляе, што чыноўнікі ігнаруюць беларускую мову: калі будуць мяняць шыльды з назвамі вуліц, то зробяць іх на роднай мове.

Да прыкладу, аддзел ідэалогіі папрасіў зрабіць на камяні пазнаку па-беларуску, што ў гэтым ліпавым гаі знаходзіўся маёнтак Агінскіх.

Крыніца: “Наша ніва”

 

PS. Першым на тое, што надпіс на рэканструюемым да XXVII Дня беларускага пісьменства раённым музеі плануецца зрабіць на рускай мове, звянуў увагу журналіст “Магілёўскага рэгіёну” Барыс Вырвіч. Яшчэ 13 сакавіка журналіст накіраваў электронны зварот на гэты конт на імя старшыні Бялыніцкага райвыканкама Васілія Захаранкі. У звароце журналіст папрасіў галоўнага бялыніцкага начальніка патлумачыць, хто быў ініцыятарам такога “мастацкага аздаблення” раённага мастацкага музея імя В.К. Бялыніцкага-Бірулі, назваўшы канкрэтныя прозвішчы. Таксама Вырвіч прапанаваў В.Захаранка перагледзець гэта “бязглуздае і недарэчнае рашэнне, унесці адпаведныя змены ў праект”.

Адказу на свой зварот журналіст не атрымаў да гэтага часу…

Страчаная гістарычная спадчына Крычава

На фоне актывізацыі руйнавання помнікаў гісторыка-культурнай спадчыны ў Крычаве, хацелася б нагадаць, якія архітэктурныя аб’екты на працягу ўсяго ХХ стагоддзя зніклі з-за ідэалагічных установак, безадказных і абыякавых дзеянняў мясцовай улады. Гэты прывяло да таго, што помнікі былі страчаны назаўсёды. Кожны з гістарычных аб’ектаў быў унікальны і цікавыпа-свойму, аднак цяпер нашы ўяўленні грунтуюцца толькі на фотаздымках, апісаннях будынкаў у старых дакументах і матэрыялах гісторыкаў і краязнаўцаў, бо далёка не ўся гісторыка-культурная спадчына горада захавалася да сённяшняга моманту.

 

Знішчаныя помнікі ў савецкі час. Касцёл Беззаганнага Зачацця Найсвяцейшай Панны Марыі і плябанія.

У сярэдзіне XVIII стагоддзя ў горадзе Крычаве пачынаецца будаўніцтва новага каталіцкага храма. Менавіта гэта падзея адлюстравалася ў захаваных да нашых дзён візітах Крычаўскага касцёла. Першыя дакладныя пісьмовыя звесткі аб арганізацыі і будаўніцтве касцёла ў Крычаве адносяцца да 1745 г. 20 ліпеня гэтага года крычаўскі стараста Геранім Радзівіл аддаў загад кіраўніку Крычаўскага старостава Паўлу Цялецкаму выдзеліць пляцы пад будаўніцтва фарнага касцёла і плябані. Прычым Радзівіл падкрэсліваў, што «земельный участок должен быть однакож не в близком положении от замка, чтобы, в случае, сохрани Бог, возникновения бунтов не было ещё большей измены от костёла. Притом строго предупреждаю, чтобы самый участок не находился на какой-либо горе, тем более на такой, которая образует другой угол Замковой горы». Гэты загад быў выкананы ўжо 26 жніўня, калі пад фарны касцёл крычаўскаму ксяндзу Рэгінальду Іллічу было выдзелена 5 пляцаў зямлі.Перасцярогі Гераніма Радзівіла звязаны з падзеямі Крычаўскага паўстання 1740-1744 гг., што ўвашло ў гісторыю Беларусі як одно з самых буйных выступленняў сялян і гараджан супраць арандатараў.

Першамайская дэманстрацыя 1927 года ў Крычаве. У правым верхнім вуглу бачны будынак касцёла і плябаніі

Пабудаваны касцёл быў драўляным, аднак каля храма знаходзілася каменная званіца з трыма званамі. Таксама вакол касцёла была пабудавана агароджа, ніжняя частка якой была каменная, а верхняя – драўлянай.Такім чынам, драўляны касцёл знаходзіўся ў цэнтры горада на вуглу сучасных вуліц Ленінскай і Камсамольскай, там дзе зараз размешчаны закінуты будынак пошты і раённы ваенны камісарыят. Важна адзначыць, што ў гарадскіх інвентарах часта згадваецца назва “Латынь”(захавалася да сёння!), якая адносілася да часткі старога горада, дзе кампактна пражывала каталіцкае насельніцтва.У сярэдзіне ХІХ ст. цэнтральную частку Крычава знішчыў жудасны пажар. Згарэлі амаль усе пабудовы, у тымліку і касцёл разам з плябаніяй. Часова набажэнствы вяліся на першым паверсе ў круглым зале т. зв. Пацёмкінскага палаца, валодаў якім на той час заможны крычавец Стэфан Галынскі. У палацы С.Галынскі прадаставіў ксяндзу памяшканне для пражывання. На яго ж грошы, а таксама на грошывернікаў, у 1855-60 гг. быў пабудаваны новы каменны касцёл. Стварыў гэты архітэктурны цуд у стылі неаготыкі таленавіты італьянскі архітэктар. Дзякуючы яго майстэрству, касцёл зрабіўся найпрыгажэйшай пабудовай у горадзе.

Архітэктура будынку была вырашана ў стылі неаготыкі. Двухвежавы франтальны фасад па цэнтры быў вылучаны трохпралётнай гатычнай аркай на 4 гранёных слупах, аб’яднанай агульным кілепадобным франтонам у завершы. Фасады і чатырохгранныя ярусы вежаў рытмічна чляніліся гатычнымі стральчатымі ваконнымі праёмамі. Перспектыўным стральчатым парталам быў вырашаны галоўны ўваход у храм. Над імі размяшчалася круглае вакно-ружа. Гатычны характар будынка ўзмацняла афармленне вежаў вуглавымі гранёнымі пілонамі з востравугольнымі вімпергамі: паміж імі аркатурныя нішы са стрэльчатымі броўкамі.Франтон і вежы касцёла завяршалісякрыжамі з марёнага дуба. З правагабоку ад уваходу ў храм стаяў пастамент з чугуннай місай для святой вады, над якой вісела Распяцце Хрыста. У храме таксама знаходзіўся ўнікальны арган на 10 галасоў.

Унутраная прастора касцёла падзялялася магутнымі слупамі і аркадамі на тры нефы. Пяцігранную абсіду запяўняў двухярусны алтар, вырашаны ў формах барока — 4 калоны неслі магутны крапаваны хвалісты антаблемент, паміж калоннамі стаялі скульптуры святых Пятра і Паўла; другі ярус — прамавугольны шчыт з выгнутым карнізам. У новым касцёле было тры алтара. У галоўным, які быў акантаваны чатырма каменнымі калонамі, пафарбаванымі цёмнай алейнай фарбайбыў абраз Зачацця Св. Ганны ў срэбранай рызе.

Крычаўскі касцёл да сярэдзіны 1867 г. заставаўся прыходскім, але потым пачалася ліквідацыя прыхода, прычым ініцыятыва сыходзіла ад Міністэрства ўнутраных спраў Расійскай імперыі.Хутчэй за ўсё паўплывалі падзеі паўстання 1861–1863 гг. падчас якога царскі ўрад улічваючы сітуацыю, якая склалася вакол Крычава, вымушаны быў увесці пяхотны батальён з Рослава. Бліжэйшыя сваякі Стэфана Галынскага- Валерыян і Адольф Галынскія таксама прымалі напасрэдны ўдзел ў падзеях паўстання.

У тэксце візітацыі касцёла за 1885 г. размешчана і апісанне комплекса плябані. Гэта быў аднапавярховы каменны будынак з крытым жалезам дахам. У будынку было 7 пакояў, якія былі падзелены карыдорам і атапляліся 5 печамі. У будынку налічвалася 12 вокнаў. На двары плябані стаяў таксама каменны флігель пакрыты дранкай. Ён выконваў функцыю памяшкання для кухні і жылля прыслугі ксяндза. Акрамя таго, на двары стаяў каменны хлеў пакрыты дранкай.

Пасля кастрычніцкай рэвалюцыі 1917 г. стаўленне да царквы і касцёла стала негатыўным і пачаўся націск дзяржаўных органаў на вернікаў.У канцы 20–х гг. ХХ ст. у акрузе Крычава заставалася каля170 католікаў, якія не маглі трымаць у нармальным стане будынак храма. Больш за тое, як паказваюць дакументы, менавіта ў 1920-я гг. касцёл быў вельмі занядбаны. Так, у газеце «Магілёўскі селянін» за 27 сакавіка 1929 г. паведамлялася наступнае: «У Крычаве маецца і такі гігант як касцёл. Стаіць ён адзінока і на працягу ўжо некалькіх год наведваюць амаль што толькі адны птушкі, выпадкова зяляцеўшы праз пабітыя вокны». У выніку мэтанакіраванай дзейнасці Крычаўскага райвыканкама, які ўвесь час акцэнтаваў увагу на кепскім стане касцёла і немагчымасці вернікамі яго адрамантаваць, апошнія ў сакавіку 1929 г. “добраахвотна” перадалі будынак пад патранаж райвыканкама з мэтай яго выкарыстання для культурных патрэбаў жыхароў Крычаўскага раёна. Гэта было зацверджана 27 сакавіка 1929 г. рашэннем Магілёўскай акружной камісіі па аддзяленню царквы ад дзяржавы. Католікі Крычава, у сваю чаргу, нібыта пагадзіліся хадзіць на службы ў касцёл ў Чэрыкаў, размешчаны за 30 км ад Крычава.Першапачаткова будынак крычаўскага касцёла выкарыстоўваўся як “народны дом”, у якім дэманстраваліся кінафільмы і працаваў самадзейны тэатр, але ў 1934 г. з-за кепскага стану касцёл быў падарваны.

На сёння практычна на месцы касцёла знаходзіцца аднапавярховы будынак Крычаўскага ваенкамата. Ад зруйнаванага касцёла застаўся толькі адзін цагляны слуп ад плота.Пра існаванне касцёла на гэтым месцы нагадвае яго схематычная выява на адной са сцен будынка ваенкамата. Важна адзначыць, што фактычна за касцёлам месціліся гарадскія каталіцкія могілкі. У некалькіх метрах ад Крычаўскай санэпідэмстанцыі, якая з’яўляецца суседнім будынкам да ваенкамата, у пачатку 2000-х гадоў праводзіліся рамонтныя і будаўнічыя работы. У адвалах грунту і раскапаных ямах на даволі вялікай тэрыторыі знаходзілася мноства фрагментаў чалавечых парэшткаў: шкілетаў, чарапоў, асобных костак. На гэтыя “раскопкі” абсалютна ніякім чынам не звярнула ўвагу мясцовая ўлада, а некрафілістычныя замашкі мясцовых вертыкальшчыкаўустурбавалі толькі мясцовых гісторыкаў, краязнаўцаў і грамадскіх актывістаў. Дарэчы, яскравы фотаздымак разбураных склепаў каталіцкага некропаля можна ўбачыць у невялічкай брашуры “У пошуках беларускасці”– краязнаўчага выдання, што асвятляе розныя бакі гісторыі Крычаўшчыны і з’яўляецца вельмі карысным для аматараў гісторыі. Больш за тое, аўтар радкоў у 2013 годзе ў межах т.зв. кірмаша праектаў “Сучасныя ўвасабленні культурніцкай спадчыны” грамадскай кампаніі “Будзьма беларусамі!” у Магілёве прэзентаваў уласны праект па аднаўленню касцёла Беззаганнага зачацця Дзевы Марыі – https://www.slideshare.net/budzma/freg-28357114.Важнай гэта ідэя перадусім застаецца для гісторыкаў і краязнаўцаў, а таксама для мясцовых каталіцкіх вернікаў, якіх налічваецца некалькі дзесяткаў у Крычаве. Нельга не згадаць і фотаздымкі пачатку 1910-х гадоў, якія ілюструюць выгляд самога касцёла і ўнутранай прасторы каталіцкага храма. Менавіта па старых фатаграфіях на сёння мы можам уяўляць якім чынам выглядаў шыкоўны неагатычны будынак касцёла.

Пасля варварскага разбурэння каталіцкага храма ў 1930-х гг. мясцовымі бальшавікамі, плябанію, якая адносілася да касцёла, вырашылі не руйнаваць, а перабудаваць. На старым фотаздымку 1927 г. рынкавага пляца Крычава плябанія бачна як аднапавярховы будынак, з высокім дахам. Аднак пасля перабудавання яна стала двухпавярховым будынкам,у якім у пасляваенныя часы знаходзіўся мясцовы паштамт. У ім з тыльнага боку размяшчаласяпрыбудова з белай цэглы, якая несла функцыю кацельні, што атаплівала памяшканні будынка для працаўнікоў пошты. Будынак плябаніі-пошты стаіцьзакінуты з 1990-х гг, бо пасля знікнення СССР паштамп хутка знік. У пачатку 2010-х гг. будынак былой плябаніі быў выкуплены мясцовым прадпрымальнікам,у ім пачаліся будаўнічыя работы: пафарбаваны сцены, пастаўлены шклопакеты, аднак далей справа не пайшла. Пэўны час часткова адрамантаваны будынак выкарыстоўваўся нават як інтэрнат для часовых рабочых, што працуюць на будоўле новага цэментнага завода каля Крычава.

Сучасны выгляд перабудаванай плябані. Фота Андрэя Кузьміна
Сучасны выгляд перабудаванай плябані. Фота Андрэя Кузьміна

 

Знішчаныя помнікі у незалежнай Беларусі.

 

Стайні палаца Пацёмкіна-Галынскіх

На вялікі жаль у незалежнай Беларусі руйнаванне помнікаў архітэктуры працягваецца…. Зусім нядаўна ў горадзе былі даволі ўнікальныя стайні, якія адносіліся да палаца Пацёмкіна-Галынскіх і стваралі разам з галоўным будынкам паўнавартасны палацава-паркавы комплекс.

Стайні (XVIII ст.) ў руінах. Фота Андрэя Кузьміна, 2005 г.

Стайні былі зруйнаваны пасля рэстаўрацыі палаца ў 2008 годзе, нягледзячы на тое, што ў 2003 годзе будынак у псеўдагатычным стыле быў уключаны ў Дзяржаўны спіс гісторыка-культурных каштоўнасцей. Дзякуючы крычаўскаму краязнаўцу Андрэю Кузьміну, які зафіксаваў факт знішчэння стайняў, мы можам уявіць велічыню трагедыі. Падчас рэстаўрацыі палаца (2006-2008) стайні практычна знішчылі, пакінуўшы толькі падмуркі. Нават пасля знішчэння існаваў праект па іх адбудове і размяшчэнню там коней. Для наведвальнікаў музейнага комплекса і асабліва замежных турыстаў гэта магло стаць разынкай культурнай установы, што прыцягвала б немалую колькасць людзей рознага ўзросту. Аднак праект так і застаўся на паперы, добрая і крэатыўнаяідэя так не была рэалізавана. Падмуркі ад былых стайняў, якія непасрэдным чынам адносіліся да палацава-паркавага комплексу цяпер знаходзяцца за жалезным плотам музейнай тэрыторыі. Не многія крычаўляне на сённяшні момант будуць ведаць, што разбураныя падмуркі гэта і ёсць стайні, якімі карысталася калісьці мясцовая шляхта Галынскія, якім паўтара стагоддзі належыла перліна Крычава, з канца 18 стагоддзя і па 1917 год. Цяперашняя адміністрацыя музея і аддзел культуры мясцовага райвыканкама не звяртаюцьніякай ўвагі на рэшткі стайняў, якія нібыта наогул не адносяцца да палацавага комплекса.

Знішчаныя стайні пасля рэканструкцыі палаца Пацёмкіна-Галынскіх. Фота Андрэя Кузьміна

Парадаксальна цяпер глядзець на гарадскі банэр, на якім на фоне палаца размешчана брычка ці хутчэй нават карэта, на якой вязуць імператрыцу Кацярыну ІІ. Такое сцверджанне грунтуецца на тым, што ў сённяшнім гістарычным музеі г.Крычава культ графа Пацёмкіна і імператрыцы Кацярыны ІІ, бо кожнае другое мерапрыемства ў культурнай установе ладзіцца з удзелам гэтых гістарычных персанажаў.Банер выглядае, натуральна, вельмі супярэчліва. І пры гэтым падобны банер мог глядзецца вельмі дарэчна пры захаваных стайнях, якія музеефікаваны і ўключаны ў музейны комплекс. Аднак для гарадскіх уладаў гэты банер з’яўляецца абсалютна нармальным і не выклікае дысананса, што сведчыць пра слабае валоданне гісторыяй Крычава і абыякавасць да яе.

Банэр у Крычаве, які рэпрэзентуе перліну горада

 

Вінакурня

Будынак вінакурні пабудаваны напрыканцы 18 ст. Першы ўладальнік “святлейшы” князь Рыгор Пацёмкін, які наладзіў там скураную вытворчасць. Але неўзабаве ўладальнікам стаў мясцовы шляхціц Іван Галынскі. Менавіта ён перапрафіляваў вытворчасць і наладзіў выпуск спірту. Такім чынам, з канца 18 ст. і ажно да 1940-х гг. у гэтым будынку была размешчана вінакурня, а пазней спіртзавод.

Падчас акупацыі Крычава нямецка-фашысцкімі войскамі на тэрыторыі спіртзавода знаходзіўся працоў нылагер (арганізаваны нямецкай ваеннай адміністрацыяй). Там займаліся жывёлагадоўляй і выкарыстоўвалася прымусовая праца жыхароў навакольных вёсак. З пасляваеннага часу – піўны завод. Пасля таго як напрыканцы 1990-х гг. піўзаводбыў закрыты мясцовымі ўладамі, будынак знаходзіцца ў занядбаным стане. Рэстаўрацыя гэтага цікавага помніка прамысловай архітэктуры, на вялікі жаль, так і не адбылася.

Забыты колішні важны прамысловы аб’ект яшчэ і цікава размешчаны. Месца лакалізацыі – памежжа паміж горадам і вёскай, якое можна і прамінуць, калі праязджаеш мост празрэчку Добрасць. Нечакана і мяняецца назва вуліцы з Піянерскай на Цэнтральную, пры нязменнасці дарогі. Будынак былой вінакурні знаходзіўся ўжо за мастом, аднак размяшчэнне ў межах вёскі Калініна даволі фармальнае. Гэта меркаваннне пацвярджае доўгая вуліца, якая атрымала народную назву па прамысловаму прадпрыемству і лічыцца цэлым маленькім раёнам пад найменнем “Піўзавод”, што ўваходзіць у склад гарадской мяжы і на мапе выглядае як апендыкс, які зросся з вёскай Калініна (ранейша яназва – Задабрасць). Цікава прыгэтым, што знешне адрозненняў практычна не назіраецца, бо драўляныя хаты знаходзяцца паабапал дарогі як гарадской вуліцы, так і вясковай. З прыведеных фактаў вынікае, што завод меў свой уплыў на гарадскую прастору, таму можна вызначыць яго размяшчэнне як “памежнае”. Пры знаёмстве з падобнымі назіраннямі можа ўзнікнуць пытанне, калі сфармалавася вуліца, якая вядзе ад палаца Галынскіх да спірзавода. Адказаць вельмі няпроста, бо без прыцягнення архіўных дадзеных, картаў, вусных сведчанняў людзей раёна горада цяжка хоць нейкае меркаванне выказаць па гэтаму пытанню гарадской тапаграфіі. Усё ж з вялікай верагоднасцю можна лічыць з’яўленне гэтай вуліцы менавіта ў XX ст. Аднак абодва гістарычныя будынкі натуральна ўзаемазвязаны паміж сабой і ствараюць пэўную карціну тагачаснага развіцця мястэчка Крычаў, якое працягнулася за савецкім часам ужо ў паселішчы з гарадскім статусам.

Руіны былой вінакурні на ўскрайку Крычава. Фота Андрэя Кузьміна, 2012 г.

Старая вінакурня з’яўлялася ўнікальным гістарычным аб’ектам для горада, дзе ў савецкія часы знаходзіўся мясцовы піўзавод. Гэты помнік прамысловай гісторыі Крычаў страціў назаўжды, бо літаральна поўгады таму яго зруйнавалі, палічыўшы за непатрэбнае будаўнічае смецце. Замест таго каб захаваць вінакурню, зрабіўшы гарадской адметнасцю, паспрабаваць хаця б часткова рэканструяваць, уключыўшы ў турыстычны маршрут па горадзе, яе руйнуюць. Цяпер на месцы былой вінакурні знаходзяцца некалькі пагоркаў з будаўнічым смеццем, кавалкі сценаў са старой чырвонай цэглы, а таксама частка не да канца зруйнаваных падмуркаў. Відовішча вельмі сумнае, што выклікае пачуцці гневу і шкадавання. Застаецца толькі спасылацца на адсталасць і убогасць арганізатараў і выканаўцаў знішчэння помніка. Толькі самі задумайцеся: стары прамысловы аб’ект не проста страчаны, а быў знішчана ў незалежнай рэспубліцы самімі яго жыхарамі…

Алесь Крыжэвіч