Археалагічныя работы на Ільінскай гары (Цвінтар) падыходзяць да свайго завяршэння. Журналіст “Зары над Друццю” яшчэ раз сустрэўся з археолагамі, каб атрымаць новую інфармацыю і пазнаёміць з ёй чытачоў раёнкі.
Каля падножжа гары мяне сустракаюць ужо знаёмыя добраахвотныя памочнікі археолагаў, пенсіянеры Уладзімір СТРАЛЬЦОЎ і Аляксандр ЮШКЕВІЧ. З гутаркі адназначна вынікае, што яны даволі значна паглыбілі ўласны гістарычны досвед, упэўнена і да месца карыстаюцца і спецыфічнай вузкапрафесійнай тэрміналогіяй.
Уладзімір Арцёмавіч заўважае, што назва гары, Ільнская, – пазнейшая.
– Найчасцей карэнныя бялынічане называлі і называюць яе цяпер як Цвінтар, – кажа ён.
– А некаторыя вымаўляюць як Свінтар, – дадае Аляксандр Юшкевіч. – Паходзіць жа назва ад польскага слова “цментаж” – могілкі.
Навуковы супрацоўнік аддзела археалогіі першабытнага грамадства Інстытута гісторыі Нацыянальнай акадэміі навук Беларусі Алесь ВАШАНАЎ упаўне сур’ёзна заўважае, што Аляксандр Юшкевіч і Уладзімір Стральцоў ужо могуць самастойна праводзіць і археалагічныя раскопкі, і арганізоўваць экскурсіі па мінуўшчыне Бялынічаў.
– На сённяшні дзень намі даследавана большая частка пляцоўкі, на якой у далейшым плануецца пабудова праваслаўнай капліцы, – інфармуе Алесь Вашанаў. – З раскопу памерам 100 квадратных метраў паднята ўжо больш за семдзясят пахаванняў людзей, сярод якіх шмат дзіцячых.
Адносна часу ўзнікнення могілак пакуль сказаць што-небудзь канкрэтнае не з`яўляецца магчымым. Можам толькі ўпэўнена гаварыць, што яны дзейнічалі ўжо з сярэдзіны XVII ст. Для гэтага патрэбуюцца дадатковыя даследванні, у тым ліку і антрапалагічныя, што і будзе зроблена пасля завяршэння раскопак. Пакуль жа магу адзначыць, што пахаванні магчыма датаваць ХVІІ-ХІХ стагоддзямі.
Магілы выяўлены на розных узроўнях гары, яны характарызуюцца шмат’яруснасцю, сярод якой сустракаюцца і адна над адной, уключэнні, што характэрна для могілак, якім 200-300 і больш гадоў. Яны размешчаны на глыбіні ад 1,6 метра да 20 сантыметраў. Адно пахаванне, выяўленае на гэтым раскопе, па арыентацыі выразна адрозніваецца ад астатніх. Яно размешчана на паўднёвы захад, у той час як астатнія сарыентаваны на захад, паўночны захад. Выяўлены і магілы ўніятаў.
Археолаг Алесь Вашанаў таксама распавёў, што сярод знаходак ёсць цвікі з дамавін, надмагільныя камяні і крыж, фрагменты нацельнага крыжыка, керамікі, тканіны, некалькі манет, датаваныя ХVІІ-ХVІІІ стагоддзямі. Захаванасць парэшткаў розная, што можа тлумачыцца як храналогіяй пахаванняў, так і характарам глебы.
На раскопках Цвінтара задзейнічаны археолагі аддзела археалогіі першабытнага грамадства Інстытута гісторыі НАН Беларусі Алесь Вашанаў, Марыя ТКАЧОВА, Ганна ЯСКОВІЧ, навуковы супрацоўнік аддзела антрапалогіі Інстытута Уладзіслаў КРУМПЛЕЎСКІ.
Уладзіслаў адзначыў унікальнасць пахаванняў на Цвінтары. Падобныя на тэрыторыі Беларусі сустракаюцца толькі ў Полацку.
– Многа выяўлена дзіцячых пахаванняў, што ўпаўне зразумела, бо ў ХVІІ-ХІХ стагоддзях дзіцячая смяротнасць была вельмі высокая, – распавядае антраполаг Уладзіслаў Крумплеўскі. – Дзеці паміралі ад самых розных хвароб. Знойдзены шэсць магіл, пахаваныя ў якіх былі забітыя халоднай зброяй. Складваецца ўражанне, што гэта былі вельмі стомленыя паланёныя людзі. Дапушчальна таксама, што ў іх былі звязаны рукі. Смерць ва ўсіх іх наступіла ад удару, мажліва, штыком у левую скроню. Магчыма, іх так дабівалі ў бездапаможным стане. Магілы іх размешчаны ў розных частках раскопу.
Адносна часу пахавання сказаць што-небудзь канкрэтнае пакуль няма магчымасці. Мажліва, смерць іх звязана з падзеямі вайны Расіі з Рэччу Паспалітай 1654-1667 гадоў або з Паўночнай вайны, калі ў ліпені 1708 года адбылася вядомая бітва рускага і шведскага войскаў пад Галоўчынам, ці з баявой дзейнасцю партызанскага атрада Дзяніса ДАВЫДАВА (14 лістапада 1812 года). Магчыма, гэта і адзін з трагічных вынікаў змагання ў 1760-я гады Міхаіла (“Рыбанька”) і Караля (“Пане Каханку”) РАДЗІВІЛАЎ з Ігнацыем АГІНСКІМ за валоданне Бялынічамі, якія ў той час, дзякуючы цудатворнаму абразу Маці Божай Бялыніцкай, займелі славу беларускай Чанстаховы.
Беларускія навукоўцы працягваюць даследваць Цвінтар, ці Ільінскую гару, адкрываючы патаемныя старонкі з мінулай гісторыі Бялынічаў. Магчыма, дзякуючы іх стараннай працы і час заснавання паселішча будзе дакладна ўстаноўлены, як і з’явіцца новая інфармацыя.
Летась кніга гэтай пісьменніцы стала лідарам продажаў, абагнаўшы ўсіх замежных аўтараў, «Мову» Марціновіча і «Гары Потэра» па-беларуску.
Наталля Батракова — інжынер па адукацыі. У літаратуры яна ўжо 20 гадоў, але сама называе сябе пачаткоўцам. Выдае бэстсэлеры і не ўвязваецца ў пісьменніцкія сваркі. А душэўны спакой аднаўляе, працуючы ў сваім садзе.
У інтэрв’ю «Нашай Ніне» Наталля Батракова расказала пра заробкі ў літаратуры, зайздрасць калег, ранні шлюб і домработніцу.
«Калі б мне сказалі, што сыду з бізнэсу, доўга смяялася б»
«Наша Ніна»: Як знаёмыя паглядзелі на вас, калі вы ў 38 год сталі выдаваць раманы?
Наталля Батракова: Вельмі па-рознаму. Я сама не адразу пачала аб’яўляць усім, што пішу кнігі. Вузкае кола ведала, што я рыфмую радкі, магу ні з таго ні з сяго па факсе камусьці вершы адправіць. А тое, што раптам пачала пісаць прозу… Напэўна, самы паваротны момант — гэта калі я сказала, што рукапіс прыняла выдавецтва, мы падпісваем дамову і яны будуць друкаваць кнігу, прычым яны самі ўкладаюць грошы.
Дарэчы, я ні за адну кнігу ніколі не плаціла. Я заўсёды была на роялці.
Хтосьці радаваўся за мяне, а хтосьці скептычна ставіўся. Ніколі не забуду, як аднойчы ў вачах адной жанчыны — я на той момант лічыла яе сяброўкай — я яўна прачытала: у яе і так усё ёсць, навошта ёй яшчэ гэта? Гэта было настолькі нечакана для мяне.
Усе змірыліся, што я магу ныраць, катацца на горных лыжах, весці бізнес. А тое, што яшчэ і кніга… Гэтыя рэчы, на жаль, далёка не ўсім удалося звязаць. У маім блізкім коле ніколі не было літаратараў, багемы. Напэўна, як у многіх паспяховых людзей, калі ты як па пацерках нанізваеш поспех, новае дасягненне — гэта такі момант ісціны.
«НН»: Вы ўзначальвалі прадстаўніцтва замежнай транспартнай кампаніі. Напэўна, гэта было добрае месца?
НБ: У мяне муж і цяпер працягвае працаваць у транспартнай кампаніі. Канечне, зараблялі. Я сышла пасля 50 гадоў з асноўнай актыўнай працы, бо былі дзве прычыны. Першая — я зразумела, што кнігамі асабіста сабе на хлеб зараблю, нават на пенсіі. Яны, на шчасце, перавыдаюцца. Плюс дзеці выраслі, яны самастойныя, ужо менш затрат. І другое — гэта праблемы са здароўем. З кожным годам станавілася складаней раўнацэнна ў двух кірунках працаваць — і кнігі пісаць, і развівацца ў бізнэсе.
«НН»: Ці не шкада было кідаць бізнэс?
НБ: Калі б мне за пяць гадоў да гэтага сказалі, што сыду, я б, напэўна, доўга смяялася. Бо мне сапраўды было цікава. Ты ж пастаянна рухаешся: фінансы вывучаеш, мовы падцягваеш, бо ўсё хутка мяняецца і табе трэба за гэтым паспець.
У той жа час у літаратуры — можа, таму, што я дзесьці пачынала па-дылетанцку, усё ж такі у мяне інжынерная адукацыя — я разумела, што ад кнігі да кнігі планка павінна падымацца. Таксама трэба многаму вучыцца. І спаць па-ранейшаму 3-5 гадзін на суткі, як было дагэтуль, ужо здароўе не дазваляла. Пасля першага гіпертанічнага крызу мне дактары ясна далі зразумець, што трэба неяк вызначацца.
Але я ўдзячная сваім чытачам. Бо калі б кнігі не былі запатрабаваныя, калі б у бібліятэках не паказвалі ў прамым сэнсе зачытаныя да дзір кнігі, якія развальваюцца на сшытачкі, я б, можа, нечым іншым захапілася. А тут, калі чакаюць кожную кнігу і на сустрэчы збіраюцца, я дазволіла сабе раскошу — пераключыла ўвагу на тое, што мне больш за ўсё дае задавальненне.
«НН»: Паспыталі ўжо гэта багемнае літаратурнае жыццё?
НБ: Я калі прыйшла ў гэты свет, не ведала нават, як сябе паводзіць. Гэта зусім іншае кола. Першыя тры гады я наогул нікому інтэрв’ю не давала, нікуды не ездзіла, бо мне трэба было для самой сябе ўсвядоміць, што я пісьменнік. Я добра памятаю, як паехала на свой першы літаратурны фестываль у Польшчы. Я рэдка ўступала ў нейкія дыскусіі, старалася больш слухаць. Мне, шчыра кажучы, часам даводзіцца і цяпер больш слухаць.
Канечне, за гэтыя гады ў цябе ўжо ёсць сябры, аднадумцы, настаўнікі. Але пачынаеш адкрываць для сябе, што прысутнічае і зайздрасць, сваркі. Часам хочацца спытаць: а што яны наогул не падзялілі? Я лічу, што я яшчэ пачатковец, і стараюся не заяўляць, якая я тут крутая з каронай прыехала. Я наогул чалавек, які не любіць рэзкіх выказванняў. Гэта не значыць, што ў мяне няма свайго меркавання — яно ў мяне ёсць, але заўсёды трэба адчуваць час і месца, ці варта выказвацца цяпер.
«Добра, калі пісьменнік мае даляр з прададзенай кнігі»
«НН»: Вы неяк жартавалі, што ў вас працоўна-сялянскае прозвішча. Выдаўцы не прапаноўвалі ўзяць псеўданім?
НБ: Гэта забаўны момант. У мяне дзявоцкае прозвішча Арахоўская. І ў самым пачатку, калі кнігу ў выдавецтва прынялі, намякалі: «Можа, мае сэнс узяць псеўданім?» Але для мяне самой тады было настолькі незразумела, ці патрэбны раман камусьці акрамя мяне, таму вырашыла: калі я напісала нешта вартае, то гэта прачытаюць і з прозвішчам Батракова.
Ужо праз час, памятаю, у Берліне да мяне падыходзіць адна пісьменніца і пытаецца: «А хто падказаў вам такі цудоўны піяр-ход? Хто параіў узяць псеўданім Батракова? Гэта ж запамінаецца». Я так рагатала. Ніхто ні аб якім маркетынгавым ходзе тады не думаў. Але, аказваецца, калі людзі пачынаюць шукаць, адкуль у цябе папулярнасць, у ход ідуць самыя розныя здагадкі.
Я ўжо столькі гэтых небыліц наслухалася! Напрыклад, напачатку людзі абсалютна забывалі, што я сама з бізнэсу, даведваліся, што муж валодае транспартнай кампаніяй, і казалі: гэта муж надрукаваў, купіў выдавецтва. Я смяюся: ужо больш за 300 тысяч тыражы за ўвесь час, скажыце, калі ласка, дзе іх можна захоўваць?
Ці, маўляў, Батракова даплочвае бібліятэкарам, каб яны ўсім рэкамендавалі толькі яе кнігі чытаць. Я калі на сустрэчах гэта кажу, бібліятэкары смяюцца: мы б, напэўна, ужо азалаціліся.
Неяк у Маладзечне мне паказвалі чаргу на новую кнігу — 46 прозвішчаў запісана.
Некаторыя бібліятэкі нават купляюць другую кнігу і на платны абанемент ставяць, каб яе без чаргі можна было пачытаць.
«НН»: Якія павінны быць тыражы, каб літаратурай можна было зарабляць?
НБ: Ва усіх розныя запыты, колькі ім трэба. Гэта па-першае. А па-другое, я цудоўна ўсведамляю, што я ў нейкай ступені шчасліўка, бо мала хто ў Беларусі можа дазволіць сабе жыць на роялці. І для многіх, каб ім хоць штосьці заплацілі за кнігу — такая далёкая мара.
Якія тыражы? Ну возьмем умоўна. Кніга ў продажы ў нас каштуе да 30 рублёў. 30% адніміце нацэнку кнігарні, мінус падатак на дабаўленую вартасць (у Беларусі на кнігі гэта 20%), нацэнка выдаўца, работа карэктара, рэдактара, паліграфічныя выдаткі…
У выніку добра, калі пісьменнік мае даляр з прададзенай кнігі. Вось і падлічыце: тысяча асобнікаў — гэта тысяча даляраў. Але ж яна можа сысці за месяц, а можа і за год. Мінус падаткі з гэтай сумы. Канечне, з такім тыражом, калі ў вас адна кніга, пражыць нельга.
У нас маленькая краіна, і не могуць быць завышаныя тыражы. За 7,5 месяца выдавецтвы заплацілі мне грошай за пяць з невялікім тысяч асобнікаў (гэта вынік толькі па апошняй кнізе). Калі параўнаць прапарцыянальна насельніцтва Беларусі і Расіі, то атрымліваецца, што гэта цудоўны вынік, ён цалкам параўнальны з лідарам продажаў перакладнога аўтара ў Расіі — там гэта пад 90 тысяч асобнікаў.
Канечне, мне вялікі штуршок дало тое, што мяне пачало друкаваць АСТ.
«НН»: То-бок выхад на расійскі рынак.
НБ: Так, гэта зусім іншыя тыражы і грошы. Але і зусім іншае стаўленне. Я пакуль, дарэчы, не працую з АСТ. Не падпісала з імі дамову. Заўсёды папярэджваю: я ў нейкай ступені нязручны аўтар. Я ўсё ж такі выйшла з бізнэсу, і калі падпісваю дамову, чытаю кожны радок, кансультуюся з юрыстам, бо ведаю, наколькі дарагі можа быць гэты подпіс. Я сустракала літаратараў, якія адным махам прадавалі правы на сваю кнігу абсалютна на ўсё — сцэнар, кінасерыялы.
Выдаўцы, канечне, вельмі здзіўляліся. У вачах чыталася: прыехала нейкая з Беларусі і пачынае качаць правы.
«НН»: А як вы атрымалі кантракт з кітайскім выдавецтвам?
НБ: Яны самі на мяне выйшлі. Паглядзелі, што Батракова нядрэнна прадаецца. Мне напісаў у Фэйсбуку беларускі консул, што мяне шукае выдавецтва. Восенню ўжо прынялі пераклад. У Кітаі бум кнігі. Яны будуць выдаваць і папяровую версію, але больш разлічваюць на электронны варыянт у продажах.
«Я пішу і для хатніх гаспадынь, і для прафесуры»
«НН»: Некаторыя пісьменнікі кажуць, што іх кнігі дрэнна прадаюцца, бо аўдыторыя яшчэ не дарасла да іх твораў. Што вы думаеце на гэта?
НБ: Што значыць не дарасла? Навошта сябе так адразу ўзносіць, любіць у сабе пісьменніка? Я, напрыклад, люблю ў сабе чытача. Я пішу тое, што мне было б цікава самой чытаць. Я арыентуюся на сябе і адначасова, атрымліваецца, адчуваю аўдыторыю.
А калі пісаць і ганарыцца сабой, што ты круты, напэўна, ты не дачакаешся свайго чытача. Добра, у цябе такая ж, як і ты, аўдыторыя будзе, 10 чалавек. Па кнізе адчуваецца, калі пісьменнік хоча паблажліва зверху ўніз паглядзець на чытача: ну як ты, ужо дарос?
У любой кнізе павінна быць душа. Вельмі ж часта бывае ідэальны тэкст — ні прыдзярэшся ні да косак, ні да словазлучэнняў. Але ты яго чытаеш — вязнеш і засынаеш. Няма ў ім эмоцый, нічога цябе не чапляе.
Асабліва гэта тычыцца вялікай прозы. Вось у мяне няма іскры таленту пісаць коратка. Я не змагу напісаць дзіцячую кнігу ці падлеткавую — я баюся за гэта брацца, гэта не маё. Я не ўмею пісаць казкі — вельмі рана сама іх праскочыла. Але ў мяне ёсць тое доўгае дыханне, якога не хапае многім. Гэта як у спорце — ёсць стаеры, а ёсць спрынтары. Доўгае дыханне ў тым і заключаецца, што маю гісторыю дачытваюць да канца. Я дакладна адчуваю гэту энергетычную крывую: калі трэба захапіць, калі трэба адпусціць. Ведаю, на якой старонцы ў чытача магла з’явіцца сляза, бо я сама плакала, калі рэдагавала гэты момант.
Калі хтосьці спрабуе казаць: вось, Батракова піша для хатніх гаспадынь… Я б магла вам назваць прозвішчы людзей, якія мяне чытаюць. Але не буду гэта рабіць, бо дзякуючы ім я сама для сябе даведалася цану таму, што пішу. І гэта сапраўды можа быць як простая хатняя гаспадыня, так і прафесура. Апошні раман вельмі медыкі любяць. Навошта мне перад кімсьці апраўдвацца?
«НН»: Вы тлумачылі поспех тым, што занялі свабодную нішу жаночага гарадскога рамана. А чаму раней іх ніхто не пісаў?
НБ: А я не ведаю чаму. І больш за тое — я ж у літаратуры прафан была. Я не размела, якую нішу займаю — я проста пісала кнігу. Гэта потым мне сказалі.
А я на той момант, будучы чытаючым чалавекам, раптам злавіла сябе на тым, што даўно не магу знайсці кнігу, якая б выклікала ў мяне такую эмоцыю, як калі я ў юнацтве чытала «Знесеныя ветрам», «Каралёк — птушка пеўчая», «Спяваючыя ў цярноўніку». Магчыма, таму я паспрабавала напісаць падобную кнігу.
«НН»: Чаму на вокладках ваша фота?
НБ: Гэта было прапанавана выдавецтвам — я падтрымала. Да кожнай кнігі шла асобная фотасесія: шукаўся вобраз галоўнай гераіні, патрэбны стан. На вокладцы ў вачах павінна прысутнічаць тое, што будзе сказана далей.
«НН»: Ці звярталася да вас расійская індустрыя кіно зняць серыял ці фільм паводле вашага рамана?
НБ: Пастаянна. Але ў мяне не складаецца раман з кіно. Зноў жа, я не ва ўсім зручны аўтар. Не таму, што я такая няўступчывая, ганарлівая. Я разумею, што ацэньваю кнігу вачыма чытача, а рэжысёр — вачыма гледача, і тут ён галоўны. Але ёсць прынцыповыя моманты, на якія ніколі не пагаджуся. Напрыклад, калі кажуць, што трэба прыбраць Кіеў (месца дзеяння ў кнізе «Тэрыторыя душы»), бо там рэвалюцыі і ўсё такое. Я абажаю гэты горад, і ў мяне там шмат сяброў. Я людзям не магу здрадзіць, якія любяць кнігу і ганарацца, што дапамагалі мне яе напісаць.
Ці кажуць, што бацькі Ганны павінны загінуць не ў шпіталі Чырвонага Крыжа ў Афрыцы, а ў Белградзе пад амерыканскімі бомбамі.
Я ў канцы не пішу, што адбываецца сцэна вянчання, усе плачуць і ляцяць галубы. Чамусьці ў кіношнікаў галівудскі прынцып, яны ў кожным сінопсісе гэта падсоўваюць. Я не хачу праграмаваць сваіх герояў на тое, што яны жылі доўга і шчасліва і памерлі ў адзін дзень. У тым жа і хараство, што не ведаеш, які ў цябе будзе сёння дзень.
«Адкуль узялася гэта Батракова? Не было б яе — чыталі б нас»
«НН»: Чаму вы па-за літаратурнай тусоўкай застаяцеся?
НБ: Чаму? Я кантактую з іншымі літаратарамі. А за сваркамі мне цікавей назіраць збоку.
Але калі да мяне звяртаюцца, кудысьці запрашаюць, я практычна заўсёды прыходжу. Я да многіх літаратараў стаўлюся паважліва.
«НН»: А з кім сябруеце з пісьменнікаў?
НБ: Не магу сказаць, з кім сябрую. Але я вельмі ўдзячная таму ж Віктару Марціновічу, што калісьці яго «Возера радасці» змагла прачытаць у рукапісе. Гэта вялікі давер, пагадзіцеся. Тамара Лісіцкая — мая блізкая сяброўка. Усе, з кім я пазнаёмілася, у асноўным кола пачынаючых літаратараў, тыя ж Ігар Палякоў, Віталь Радчанка. А што да нейкіх раней вядомых мэтраў — я не магу навязваць сваю кампанію, мне заўсёды здаецца, што буду камусьці дакучаць. Мне няёмка.
Іншы момант — калі я працую, ідзе поўнае занурэнне ў літаратурны працэс. Летась калі я заканчвала кнігу, я ёй жыла — гэта быў адзіны перыяд, калі я прасіла ў выдавецтве нават не прызначаць сустрэч з чытачамі. Бо не магла дазволіць сабе выйсці з такога стану. Пісьменніку, які працуе над вялікай прозай, патрэбна занурэнне ў сябе.
А нейкія спрэчкі… Я сама прыйшла позна, сама ўсяму вучуся. Якое я маю права кагосьці крытыкаваць, параўноўваць?
«НН»: Але ёсць пісьменнікі, з кім вы на нажах?
НБ: Адкрытых канфліктаў ніколі не было. Ведаю, што далёка не ўсе мяне любяць. Батракова, канечне, многім перашкаджае.
З таго, што я перыядычна чула: «Адкуль узялася гэта Батракова? Не было б яе — чыталі б нас». Ну выбачайце.
Я вам не перашкаджаю — няхай і вас чытаюць. Я лічу, што пісьменнікаў павінна быць як мага больш. Мне таксама хочацца чытаць цікавыя кнігі. Тым больш чытаючы чалавек не можа быць зацыклены на адным толькі аўтары. Ну за колькі ён яго прачытае? За год? А далей? Таму калі ласка — пішыце.
Дарэчы, хачу заўважыць, што вельмі рэдка пісьменнікі чытаюць адно аднаго. Яны будуць ведаць усё пра кнігу, але можна па пальцах пералічыць тых, хто сапраўды яе чытаў.
«Раней не выйшла замуж да 30 — усё, ты векавуха, сіняя панчоха»
«НН»: Вы выйшлі замуж у 19 гадоў. Чаму так рана?
НБ: Ну так склалася. Раней усе рана замуж выходзілі.
«НН»: Хіба ў такім маладым узросце можна выбраць спадарожніка на ўсё жыццё?
НБ: Разумееце, мы, напэўна, інакш тады выхоўваліся. У нас быў прыклад нашых мам, бабуль. Раней бліжэй да 30 год жанчына ўжо была старародзячай. На цябе пачыналі вешаць нейкія ярлыкі. Не выйшла замуж да гэтага часу — усё, ты векавуха, сіняя панчоха.
У грамадстве былі іншыя правілы, іншыя каноны, і мы адпавядалі ім. І, як усе правільныя дзяўчаты і хлопчыкі, выхоўваліся на тым, што вось яно каханне, яно прыйшло адзін раз і на ўсё астатняе жыццё. І навошта чагосьці чакаць і перабіраць. Час такі быў. І ў гэтым таксама нешта было.
У нас у інстытуце практычна ўсе дзяўчаты павыходзілі замуж, і працэнтаў 80 гэтых шлюбаў жывыя дагэтуль. Мне са сваіх знаёмых складана назваць, хто б разбегся і па два-тры разы яшчэ ажаніўся. Напэўна, у такой стабільнасці, да якой цябе грамадства рыхтавала, нешта было.
«НН»: У чым сакрэт доўгіх адносін? Пашанцавала сустрэць патрэбнага чалавека?
НБ: Ведаеце, калі вельмі доўга людзі жывуць разам, натуральна першапачатковая закаханасць, феерверк згасае. Але гэта як пераход колькасці ў якасць. Ён унутры працягвае грэць. Гэта як дрэва: крона наверсе, а ўнізе каранёвая сістэма ого-го якая можа быць.
У першую чаргу трэба вельмі паважліва ставіцца да таго, хто побач. У кожнага ёсць свая тэрыторыя. Важна не забываць, што мы ідзём разам у адным кірунку, але мы не сіямцы, кожны застаецца асобай і ў гэтай асобы могуць узнікнуць абсалютна іншыя інтарэсы. І ёй трэба дазволіць іх рэалізаваць.
Вось узяць майго мужа. Пачала я пісаць кнігу — іншы б сказаў: хопіць, не займайся лухтой. Не, калі ласка. Ці ў яго. Я цудоўна страляю, але ніколі не змагу выстраліць у жывую істоту. А яго акружэнне — паляўнічыя. Я не разумею паляванне, але я яго прымаю, бо гэта падабаецца мужу.
Усё залежыць ад таго, наколькі табе дарагі чалавек. А калі ты з нечым катэгарычна не можаш пагадзіцца, напэўна, тады ёсць сэнс падумаць, што гэта не твой мужчына.
«НН»: Чым вашы дзеці займаюцца?
НБ: І сын, і дачка заканчвалі факультэт міжнародных адносін БДУ, былыя эканамісты. Але знайшлі сябе ў іншым. Дачка цяпер псіхатэрапеўт, атрымала дататковую адукацыю. Сын з нявесткай займаюцца сайтамі, яны бліжэй да ІТ сышлі.
«Так цяжка было вырашыцца на памочніцу па гападарцы»
«НН»: Вы расказвалі ў адным інтэрв’ю, што да гадоў 40 былі генералам у спадніцы, а пасля змяніліся. Чаму? Няўжо дрэнна быць моцнай жанчына?
НБ: Так, дрэнна. Бо моц жанчыны якраз у гармоніі паміж сілай і слабасцю. Я гэта не адразу зразумела. Я доўга спрабавала змагацца з мужчынамі. Ганарылася, што магу сама ў разетцы пакалупацца, магу тое, гэта сама, мне не трэба нікога чакаць. Да мяне не даходзіла, што гэтым я часткова прыніжаю таго, хто побач, — ёсць усё ж такі нейкія агульнапрынятыя мужчынскія і жаночыя справы. Гэта першае.
А па-другое, я сапраўды станавілася занадта радыкальнай, перацягвала на сябе коўдру — і рана ці позна гэта магло скончыцца так, як у адной маёй прыяцелькі, якая нейкі час была для мяне бізнэс-вумэн нумар адзін у 1990-х, і я з яе спрабавала браць прыклад. Аднойчы я прыехала яе наведаць, калі яна хварэла.
Памятаю, яна ляжыць на сваім вялікім італьянскім ложку, на шаўковай бялізне і кажа: вось ты зараз сыдзеш, і я застануся сам-насам са сваімі думкамі, марамі. Быццам менавіта для мяне сказала.
Я спускалася па лесвіцы і думала, што, калі я буду ісці менавіта гэтым шляхам, рана ці позна наступіць момант, калі таксама буду адна.
Калі ты пачынаеш гуляць у мужчынскія гульні, каб у іх перамагчы, ты павінна шмат згубіць як жанчына. А хараство ў тым, каб навучыцца балансу. Гэта не значыць, што жанчына павінна быць анучай. Яна павінна захоўваць сваю годнасць, да нечага імкнуцца, але выразна разумець мяжу. Напрыклад, я часам уключаю бландзінку, і мне гэта падабаецца. Гэта ўспрымаецца мужчынамі як гульня, ім цікава дапамагчы.
Наогул мара кожнай жанчыны — каб побач быў мужчына, мацнейшы за яе.
Але калі мы імкнёмся быць такімі моцнымі, дзе мы знойдзем таго, хто будзе адпавядаць нашым чаканням? Можа, лепш прыберагчы гэту сілу да тых момантаў, калі яна сапраўды неабходная? Бо і ў мужчын бываюць цяжкія часы.
«НН»: Але чаму нашы жанчыны цягнуць усё на сабе?
НБ: Часцей за ўсё таму, што самі абіраюць для сябе гэта. Я сама такой была: думала, лепш сама хутчэй зраблю, чым буду кагосьці чакаць, тлумачыць.
Але бывае зваротная сітуацыя, калі няма каму цягнуць ці мужчына не адпавядае чаканням.
«НН»: Чытала, што ў вас ёсць памочніца па гаспадарцы. Як вырашыліся на яе?
НБ: Ой, так цяжка было першы раз. Я вельмі шмат працавала, і атрымлівалася, што яшчэ цэлыя выходныя трэба траціць на прыборку кватэры, а хочацца і з дзецьмі некуды з’ездзіць і з сябрамі пабыць. А я такая перфекцыяністка, што і ўвечары пасля працы буду з анучай бегаць і прыбіраць за ўсімі. У мяне, дарэчы, на ноч ніколі не застаецца нямытага посуду — ні відэльца, ні лыжачкі.
І вось тады стала зразумела, што трэба берагчы час і знайсці некага, хто будзе дапамагаць куты вычышчаць. Мне параілі жанчыну — ужо больш за 20 гадоў у мяне працуе.
А домработніцы ж тады былі не прыняты: як гэта — дазволіць камусьці ў тваім доме парадкі наводзіць? Я памятаю, калі першы раз яе пакінула, патэлефанавала суседцы, папрасіла: ты там паглядвай у вакно, а то ўжо, можа, мэблю выносяць (смяецца).
«НН»: Але пры гэтым вы любіце вазіцца з агародам.
НБ: Так. У мяне 200 кустоў руж. Цяплічка, маленькія градачкі для зеляніны, а астатняе — газон. Але не толькі ружы — вельмі шмат кветак. Гэта міні-батанічны сад. У нас і сажалка з рыбкамі ёсць. Усё зроблена сваімі рукамі.
Сад у Ратамцы. Фота з архіву гераіні
Не магу сказаць, што я марыла жыць за горадам, бо я нарадзілася і вырасла ў прыватным доме ў маленькім гарадку. Гэта хутчэй была мара мужа. Мы ўжо хутка 20 гадоў як у Ратамцы жывём.
І магу сказаць: ні за што не хачу вяртацца ў горад. Бо гэта іншая філасофія. Ты ў Мінск прыязджаеш, тут сустрэчы, праца, а пасля выехаў за кальцавую, ралеты апусціў за спінай — усё астатняе пачакае да заўтра. Ранкам прачнуцца не ў інтэрнэт палезці, а ўзяць кубачак кавы і прайсціся па садзе.
Да таго ж я — грыбаманьяк, пра гэта многія ведаюць.
Леташнія нарыхтоўкі Наталлі Батраковай. Фота з архіву гераіні
Паважаю і абажаю лес, у тым ліку за магчымасць пабыць з ім сам-насам, «адключыць галаву», перазагрузіцца і напоўніцца новымі сіламі.
З панядзелка, 30 сакавіка, Магілёўскі абласны суд разглядае гучную крымінальную справу па масаваму забойству 15-гадовай даўніны. На лаве падсудных, як і 13 год таму, – Павел Паўлючэнка, Сяргей Юшкевіч, Мікалай Ракуцін і Генадзь Салаўёў. Усім пагражае вышэйшая мера пакарання – расстрэл.
Нагадаем, у 2005 годзе ў вёсцы Вялікая Машчаніца Бялыніцкага раёна была забітая сям’я з шасці чалавек, двое з іх – дзеці. На наступны дзень міліцыя затрымала пяць падазроных, аднавяскоўцаў забітых. Падчас следства абвінавачаныя прызнавалі віну, але ў судзе ўсе заявілі, што іх білі і прымушалі прызнацца ў тым, чаго яны не рабілі. Следства ішло паўтары гады, а суд – 11 месяцаў.
2 лістапада 2007 года суд Магілёўскай вобласці апраўдаў затрыманых па абвінавачванні ў забойстве, а пракуратуры вынеслі прыватнае вызначэнне за недапушчальныя метады следства. Але праз 14 гадоў чацвярых фігурантаў справы затрымалі зноў. Іх зноў абвінавачваюць у здзяйсненні таго ж забойства. У гэты раз следства абапіраецца на экспертызу пахавых слядоў, вынікі якой нібыта паказваюць на вінаватасць мужчын. Абвінавачаным, як і 13 гадоў таму, зноў пагражае выключная мера пакарання – расстрэл.
У якіх умовах праходзіць суд?
Першае паседжанне па справе. Фота: TUT.BY
Суд Магілёўскай вобласці разглядае гучную крымінальную справу ў будынку суда Ленінскага раёна Магілёва. Старшынствуючым па справе прызначаны суддзя суда Магілёўскай вобласці Сяргей Каралёў.
Суд адбываецца ў адкрытым рэжыме, неглядзячы на абвешчаную ў свеце пандэмію каранавірусу. Але, як паведамляе mspring.online, у судзе прадпрымаюцца меры для захавання здароўя наведвальнікаў працэсу. Канвойная служба рассаджвае ўсіх такім чынам, каб паміж імі было як мінімум адно пустое крэсла, а таксама мерае тэмпературу з дапамогай інфрачырвонага тэрмометра. У другі дзень у аднаго з гледачоў працэсу прыбор паказаў тэмпературу ў 37.2 градуса. Яго адразу выдалілі з залы суда.
Што адбывалася ў першы тыдзень суда?
Як адзначае часопіс пра правы чалавека mspring.online, судовы працэс, напэўна, расцягнецца на пару месяцаў.
У першы дзень у судзе выступіў пацярпелы Павел Півавараў, бацька забітых дзяцей. Другі дзень суда быў прысвечаны допыту пацярпелага Ігара Сушы. Пасля допыту абаронца абвінавачанага спытаў, якім словах мужчыны можна верыць, бо яго паказанні за час судовых слуханняў моцна адрозніваюцца. Той адказаў, што цяперашнім, таму што тады, 13 гадоў таму, ён «нёс эмацыйны трызненне», быў не ў сабе з-за перажыванняў, запойна піў, таму агучваў і чуткі, і свае здагадкі, піша TUT.BY.
За гэты час, па інфармацыі TUT.BY, у судзе дапыталі першага абвінавачанага, 32-гадовага Мікалая Ракуціна. У 2005-ым годзе, калі адбылося забойства, яму толькі споўнілася 18 гадоў. Яго падрабязна распытваюць аб тым, што ён рабіў 15 гадоў таму ў дні да і пасля забойства.
Мікалай Ракуцін. Фота: TUT.BY
Паведамляецца, што ён настойвае, што нікога не забіваў. Па сутнасці, Ракуцін паўтарае ўсе свае паказанні, якія даваў у судзе 13 гадоў таму, пасля якога быў апраўданы. Ракуцін даволі падрабязна распавёў, што падчас папярэдняга следства 15 год таму яго збівалі супрацоўнікі міліцыі, патрабуючы ва ўсім прызнацца. Білі рукамі, кнігамі па розных частках цела так, каб не заставалася сінякоў. Ён, кажа, не ведаў, у чым прызнавацца, пакуль яму не распавялі, што гаворка пра забойства той сям’і і не паказалі некалькі фота з месца злачынства.
У другі раз па гэтай справе Ракуціна затрымалі 2 лістапада 2018 года на працы. Затрымлівалі яго, па словах Ракуціна, жорстка. На працу прыехалі трое ў цывільным, заламалі рукі, надзелі на галаву мяшок, у ім прывезлі ў Бялыніцкім РАУС.
Ракуцін лічыць, што яго «пахавыя сляды» пакінулі на месцы злачынства наўмысна і ўжо пасля вынясення апраўдальнага прысуду. Кажа, яму нехта казаў, што такое магчыма. І нездарма, упэўнены ён, пах нібыта застаўся пад слядамі крыві на цэгле, пра якую Ракуцін гаварыў па падгаворванні міліцыянтаў на допыце да суда 2007 года.
– А як вы растлумачыце свае пахавыя сляды пад плямай крыві ахвяры на вушаку дзверы?
– Гэта вы спытаеце ў тых, хто гэты пах там пакінуў. А пакінулі яго там спецыяльна, таму што калі б ён быў толькі на цэгле, гэта было б падазрона.
Ракуцін распавёў, што на працягу гэтых 13 гадоў прама ў РАУС хтосьці, але дакладна не медыцынскі супрацоўнік, двойчы браў у яго кроў – з вены проста ў шпрыц. Для чаго – ён не ведае, яму не казалі. Але абодва разы папярэджвалі: пакуль не дасі кроў – ня выйдзеш з будынка. Абвінавачаны лічыць, што яго кроў і выкарыстоўвалі для таго, каб пакінуць яго «пах» на месцы злачынства, то бок доказы сфабрыкаваныя – зноў. На што суддзя заўважыў, што ёсць дадзеныя аб тым, што гэтыя старыя ўзоры крыві згнілі і былі не прыдатныя для даследавання.
У першую чаргу, у кастрычніку 2019 года: калі следства ўжо падыходзіла да канца, дом, дзе адбылося забойства, згарэў. Там ніхто не жыў 14 гадоў. Электрычнасць там абрэзалі. Прычыну пажару дагэтуль публічна не абвясцілі.
Нечакана з фігурантаў крымінальнай справы знік адзін чалавек (было пяць, стала чатыры). Са спісу абвінавачаных прыбралі Аляксандра Клепчу. Як сцвярджае сайт by, менавіта на паказаннях Клепчы шмат у чым «трымаецца» крымінальная справа. Паводле непацверджанай інфармацыі, мужчына заключыў са следствам дасудовае пагадненне. Ніякіх падрабязнасцяў пра гэта не ведаюць (ці не хочуць выдаваць) нават яго бліжэйшыя сваякі. TUT.BY паведамляе, што ён «выступае сведкам па стане здароў’я».
Судовы працэс рэгулярна пераносіўся. Першае паседжанне павінна было адбыцца яшчэ ў снежні 2019 года. Потым яго перанеслі на студзень 2020. У выніку, суд пачаўся 30 сакавіка 2020 года. Паводле інфармацыі 6tv.by, гэта звязана з тым, што ўсе фігуранты то давалі прызнальныя паказанні, то ад іх адмаўляліся.
Яснасці ў тым, што адбываецца, не хапае ў тым ліку і таму, што фігуранты і іх адвакаты далі падпіску пра неразгалошванне.
Як адзначае TUT.BY, па прыгаворы Магілёўскага абласнога суда рэчавыя доказы, у тым ліку і талкушка, на якой былі выяўлены пахавыя сляды, якія належаць Клебчы, павінны былі знішчыць пасля ўступлення ў сілу прысуду. Незразумела, што тады даследавалі эксперты ў 2018-м. Запіска Салаўёва, у якой ён піша, што ведае, дзе Паўлючэнка схаваў нож, якім забіваў людзей, у спісе рэчдокаў ў прысудзе 2007 года не паказваецца. Калі гэтая запіска існавала ў 2005 годзе, незразумела, чаму яе не разглядалі на першым судзе і канфіскавалі толькі ў 2018 годзе.
У другі дзень суда выступіў сын і брат забітых у Вялікай Машчаніцы ў 2005 годзе, паведамляе mspring.online.
У аўторак, 31 сакавіка, у будынку суда Ленінскага раёна працягнуўся працэс над Паўлам Паўлючэнкам, Сяргеем Юшкевічам, Мікалаем Ракуціным і Генадзем Салаўёвым. Іх абвінавачваюць у тым, што 15 гадоў таму, у канцы траўня 2005 года, яны здзейснілі масавае забойства сям’і з шасці чалавек у вёсцы Вялікая Машчаніца Бялыніцкага раёна (9 км. ад Бялынічаў). Сярод ахвяр былі дзеці.
На той момант усім абвінавачаным было ад 18 да 24 гадоў, трое з іх вучыліся ў адным класе. У 2007 годзе Магілёўскі абласны суд ужо разглядаў справу ў дачыненні да гэтых хлопцаў, але тады прызнаў іх невінаватымі. Цяпер жа ўсім чацвярым пагражаесмяротнае пакаранне.
UNDER-КАРАНАВІРУСНЫ СУД
Другі дзень працэсу пачаўся з каранцінных мер. Усіх жадаючых гледачоў у зале парассаджваць не змаглі – не хапіла месца. Усё таму, што канвойня служба папрасіла рассаджвацца тых, хто прыйшоў такім чынам, каб паміж імі было як мінімум адно пустое крэсла.
Калі ў залу ўвайшоў суддзя Сяргей Каралёў, то перш за ўсё ён запатрабаваў ад канвойнага вымераць тэмпературу гледачам у зале з дапамогай інфрачырвонага тэрмометра.
У аднаго з гледачоў працэсу прыбор паказаў тэмпературу ў 37.2 градуса. Яго тут жа папрасілі выдаліцца з залы суда. Калі высветлілася, што ва ўсіх астатніх тэмпература адпавядала норме, пасяджэнне пачалося.
ІГАР СУША. ПАЦЯРПЕЛЫ. ЗАБІТЫЯ ДВОЕ ПЛЯМЕННІКАЎ, СЯСТРА І МАЦІ
Другі дзень суда быў прысвечаны допыту пацярпелага Ігара Сушы. У Вялікай Машчаніцы забілі яго маці Ганну Сушу (48 гадоў), сястру Іну Півавараву (26 гадоў) і двух пляменнікаў – 7-гадовага Дзіму Піваварава і 6-гадовую Наташу Півавараву.
На момант трагедыі Ігар Суша адбываў тэрмін у папраўчай калоніі №15 г. Магілёва. Ён вызваліўся па амністыі праз месяц пасля масавага забойства. Ігар не стаў раскрываць прычыны, па якіх ён апынуўся ў зняволенні. З яго расказу было зразумела толькі тое, што па-за волі ён правёў каля года.
Адказваючы на пытанні боку абвінавачвання, ён распавёў, што яго маці і яе сужыцель Фёдар Тэльмакоў любілі выпіць, калі былі грошы. Паводзілі сябе пры гэтым ціха, без скандалаў.
Пра забойства Ігар даведаўся, калі вызваліўся з калоніі. У зняволенні да яго даходзілі чуткі, што ў Вялікай Машчаніцы адбылася бойня, але ён не думаў, што пацярпелі яго родныя.
Доўгі час пасля гэтага не мог прыйсці ў сябе – запіў. Жыў у іншага пацярпелага – Паўла Піваварава, мужа забітай Іны і бацькі двух загінулых дзяцей.
Калі Суша успамінаў абставіны 15-гадовай даўніны, у Піваварава, які прысутнічаў у зале, трэсліся рукі.
У 2008 годзе Ігар Суша зноў трапіў пад крымінальную справу за крадзеж.
– Я тады не ведаў, як жыць. Ды жыць і не хацелася. Там пайшло-паехала, – сказаў Суша.
ПАЦЯРПЕЛЫ АДМОВІЎСЯ ПАТРАБАВАЦЬ КАМПЕНСАЦЫЮ МАРАЛЬНАЙ ШКОДЫ
Ігар Суша заявіў суду, што адмаўляецца ад кампенсацыі маральнай шкоды з боку вінаватых. Суддзя Сяргей Каралёў некалькі разоў удакладніў гэтую пазіцыю пацярпелага.
– Не патрэбныя мне гэтыя грошы, – заявіў Суша.
Паводле яго слоў, яму трэба толькі справядлівасць. Пры гэтым ён не спяшаўся вінаваціць тых, хто знаходзіўся ў закратаванай клетцы – на яго думку, пакараць павінны сапраўды вінаватых у масавым забойстве.
Ён успомніў, што аднавяскоўцы загінуўшых з рознай ступенню перабольшання заяўлялі яму, што забойцамі з’яўляюцца нейкія мясцовыя хлопцы.
Калі ён трапіў у другі раз у сваім жыцці ў магілёўскае СІЗА, яго сукамэрнік распавядаў, што адзін час жыў у камеры з адным з цяперашніх абвінавачаных.
– Прозвішча майго сукамерніка было Сцяпанчанка. Ён казаў, што сядзеў ці то з Ракуціным, ці то з Клепчам, і што гэты чалавек вельмі шкадаваў аб тым, што ён зрабіў, – заявіў суду Суша.
Праўда, на ўдакладняючыя пытанні суддзі Каралева, пра што менавіта шкадаваў Ракуцін або Клепча, пацярпелы адказаць не змог.
Таксама Ігар Суша апазнаў некалькі прадметаў, канфіскаваных з месца злачынства – таўкач для цісканіны бульбы, металічную часткe рыдлёўкі, сякеру і іншыя.
Асабліва яму запомнілася сякера. Паводле яго слоў, сужыцель яго маці Фёдар Тэльмакоў плёў кошыкі, для якіх патрабаваўся металічны дрот. Яго ён рассякаў як раз сякерай, з-за чаго на лязо утварыліся пашкоджанні. Па іх Суша і апазнаў прадмет.
У адказ на гэта абвінавачаны Павел Паўлючэнка паведаміў, што, згодна з матэрыялаў справы, сякеру выявілі ў зусім іншага чалавека.
ДЗІЎНАЯ КВАТЭРА
Вялікі блок пытанняў быў прысвечаны пераезду Ганны Сушы і яе сям’і з Бялынічаў ў Вялікую Машчаніцу. Як распавёў Ігар Суша, гарадская кватэра не была прыватызаваная. Прапісаныя там былі толькі ён і яго маці. Яшчэ там жыў Фёдар Тэльмакоў, а сястра Іна Піваварава разам з дзецьмі часта прыязджала з Крычава – часам проста пагасцяваць, часам з-за сварак з мужам Паўлам Піваваравым.
Пры гэтым Ганна Суша доўгі час хацела свой дом. Тут на гарызонце з’явіўся сусед Сяргей Сцяпанаў, які прапанаваў купіць кватэру. Узамен ён паабяцаў прыватызаваць яе, аплаціць усе камунальныя даўгі сям’і, знайсці домік у вёсцы і даць невялікую суму зверху.
Здзелка праходзіла ўжо без Ігара Сушы – ён як раз у гэты час трапіў у другое зняволенне. Ён не ведаў, як праходзіць здзелка, паколькі лістоў ад сям’і, па яго прызнанні, не атрымліваў.
Толькі калі ён вызваліўся, то змог сустрэцца са Сцяпанавым. Апошні паведаміў яму, што ніякіх даўгоў перад сям’ёй Сушы не мае і расплаціўся спаўна.
Бок абароны пацікавіўся ў Ігара, ці было ў яго адчуванне, што яго падманваюць. На што Суша адказаў, што спачатку было, але потым стала ўжо не да гэтага.
У сваю чаргу адвакат аднаго з абвінавачаных паведаміў, што Сцяпанаў ўжо не раз праварочваў «рыэлтарскія» здзелкі і трапляў пад суд.
На слушнае пытанне, ці не падазрае Суша, што ў забойстве мог быць замешаны рыэлтар, пацярпелы адказаў, што Сцяпанаву гэта было нявыгадна:
– Ну, што ён, зусім дурань. Толькі адбываецца здзелка, як ён будзе кагосьці забіваць? Я так не думаю, – сказаў Суша.
ЭПІЛОГ
Як аказалася, Ігар Суша нават не ведаў, што на абвінавачаных падчас першага працэсу ў 2007 годзе следчыя аказвалі ціск і выбівалі паказанні сілай.
Судовы працэс, відавочна, расцягнецца на пару месяцаў як мінімум. На дадзены момант справа выглядае заблытана, з-за чаго ёсць трывожнасць за справядлівасць канчатковага вэрдыкту.
Мабыць, было б спакайней, калі б у Беларусі не было смяротнага пакарання. Судовых памылак, якія прыводзяць да расстрэльным прысудах, статыстычна няшмат. Але хто ведае, чым усё павернецца ў гэты раз.
Канечне, за гэтыя гады ў цябе ўжо ёсць сябры, аднадумцы, настаўнікі. Але пачынаеш адкрываць для сябе, што прысутнічае і зайздрасць, сваркі. Часам хочацца спытаць: а што яны наогул не падзялілі? Я лічу, што я яшчэ пачатковец, і стараюся не заяўляць, якая я тут крутая з каронай прыехала. Я наогул чалавек, які не любіць рэзкіх выказванняў. Гэта не значыць, што ў мяне няма свайго меркавання — яно ў мяне ёсць, але заўсёды трэба адчуваць час і месца, ці варта выказвацца цяпер.
