У Шклове ёсць вуліцы, назвы якіх звязаны з канкрэтнымі датамі гістарычных падзей: Першамайская, 8-га Сакавіка, 70 год Вялікай Перамогі, 11-га Ліпеня. І калі назвы першых трох вуліц зразумелыя насельніцтву горада, то патлумачыць назву 11 ліпеня для большасці сучасных жыхароў складана.
Размаўляючы з жыхарамі Шклова з нагоды даты 11 ліпеня давялося пачуць самыя разнастайныя адказы, у тым ліку і наступныя: “У гэты дзень быў вызвалены Шклоў ад нямецка-фашысцкіх захопнікаў”, “У гэты дзень адчынены чыгуначны вакзал” (чыгуначны вакзал у Шклове знаходзіцца побач з вуліцай 11 ліпеня). Былі адказы юмарыстычныя: “У гэты дзень быў прададзены першы шклоўскі гурок”. Іншыя адказы заставаліся ў такім жа накірунку.
Даводзілася распавядаць суразмоўцам, што ў дваццатыя-трыццатыя гады мінулага стагоддзя самым значным дзяржаўным святам у нашай рэспубліцы быў дзень 11 ліпеня — Дзень Вызвалення. У гонар гэтага свята называлі калгасы, кінатэатры, вуліцы. Напрыклад, з 1931 па 1934 год у Мінску ўчастак цяперашняй вуліцы Кірава, ад Прывакзальнай плошчы да вуліцы Свярдлова, насіў назву «вуліца 11 ліпеня». Да гэтай даты прыстасоўвалі розныя паказальныя падзеі — стварэнне Белдзяржуніверсітэта (1921), адкрыццё кінатэатра (1924), стадыёна (1930), бальніцы (1931), закладка фундамента тэатра оперы і балета (1933), уручэнне Беларускай ССР ордэна Леніна (1935) і гэтак далей. Прыкладна ў гэты час, у адпаведнасці з тагачаснай дзяржаўнай палітыкай, ў Шклове таксама з’явілася вуліца 11 ліпеня.
У далейшым Другая сусветная вайна 1939-1945 гадоў сваёй трагедыяй і подзвігам перакрыла Савецка-польскую вайну 1919-1920 гадоў. На змену старым знамянальным датам прышлі новыя — 3 ліпеня і 9 мая. Свята 11 ліпеня паступова было забытае. І толькі праз 100 гадоў назва вуліцы, якая захавалася ў горадзе нагадала пра забытае свята.
Гістарычная даведка: Вясной 1919 года, скарыстаўшы занятасць Чырвонай Арміі на Усходнім фронце, польскія войскі ўзнавілі наступленне, захапілі Ліду і Баранавічы і імкліва рухаліся ў усходнім напрамку. Сур’ёзная пагроза навісла над Мінскам. У сувязі з гэтым Слуцкая, Бабруйская і Навагрудская каравульныя роты былі аб’яднаны ў Слуцкі зводны добраахвотніцкі батальён і адпраўлены на Заходні фронт. Пачалася мабілізацыя, на фронт дадаткова адправілі вялікую колькасць рабочых і сялян. У чэрвені 1920 года Заходні фронт атрымаў значнае падмацаванне: 12 стралковых дывізій і кавалерыйскую брыгаду. Пачалося наступленне Чырвонай Арміі, у выніку 11 ліпеня Мінск быў вызвалены ад польскіх захопнікаў. Да 1 жніўня 1920 года Беларусь была поўнасцю вызвалена. 31 ліпеня 1920 года прынята «Дэкларацыя аб аб’яўленні незалежнасці Савецкай Сацыялістычнай Беларусіі». 1 жніўня арганізаваны Ваенна-рэвалюцыйны камітэт Беларускай ССР (ВРК БССР) на чале з Аляксандрам Рыгоравічам Чарвяковым. У азнаменаванне вызвалення Мінска ад белапольскіх захопнікаў і першага дня незалежнасці БССР (дзень вызвалення Мінска лічыўся Днём вызвалення Беларусі) дата 11 ліпеня стала галоўным дзяржаўным святам на наступныя амаль 20 гадоў.
Прокуратура Могилевской области проверила соблюдение законодательства об охране историко-культурного наследия – установлен ряд недостатков, для … чытаць далей
Чем больше проходит времени после окончания Великой отечественной войны, тем больше мы о тех боях узнаем. Открываются архивы, и уже по документам узнаем подробности той великой трагедии.
В России установили памятник погибшим миллионам солдат за Сычевку и Ржев. Трагедия, подобная произошедшей Сычевке, произошла и под Быховым. К сожалению, малоисследованными оставались бои в Белоруссии осенью 1943 – весна 1944 годов. И только в последнее десятилетие появились работы И.В. Тимоховича “Битва за Белоруссию 1941-1944”, В. И. Лемешёнка “Вызваленне без грыфа “Сакрэтна!” и С. И. Беспанского «Начало освобождения Беларуси: осень 1943 г. – весна 1944 г.», отражающие и проблемы начального периода освобождения Беларуси.
Первая попытка освободить Быхов была предпринята в октябре – ноябре 1943 года. Почему измотанные в боях войска практически без танковой и авиационной поддержки были брошены в бой ещё предстоит исследовать историкам. Скорее всего, это плохое знание обстановки. Уже мало следов напоминает о проходящей линии обороны фашистов под названием «Пантера». Линия Пантера — Вотан (нем.Panther—Wotan) или Восточный вал (нем.Ostwall) — стратегический оборонительный рубеж немецких войск, оборонительная линия, возведённая вермахтом (немецкими войсками) осенью 1943 года на Восточном фронте во время Второй мировой войны. Оборонительный рубеж немецких войск «Пантера» был создан в полосе групп армий «Центр». По замыслу Гитлера, линия должна была служить барьером, защищающим Европу от б ольшевизма. Она проходила в большей части по правому берегу Днепра, Сожа и Прони.11 августа1943 года был отдан приказ о немедленном строительстве «Восточного вала». Глубоко эшелонированная система с бетонированными огневыми точками стала неожиданным препятствием осенью 1943 года. Видимо и возможности партизанских соединений были преувеличены. В ходе Гомельско-Речицкой операции 324 стрелковая дивизия вышла к Днепру к 25.11.1943 в районе Быхова, однако форсировать реку не смогла. В ноябре 1943 года наступает 238 стрелковая дивизия из района Пропойска с плацдарма на реке Проня. Двигаясь в направлении Нового Быхова, в ходе Гомельско-Речицкой операции, 25.11.1943 вышла к Днепру и в течение декабря 1943 года вела безуспешные бои по форсированию Днепра.
Вторая попытка освобождения Быхова была предпринята в феврале 1944 года. 121-й стрелковый корпус генерала Д. И. Смирнова, получив в январе 1944 года приказ командующего 50-й армии генерал-полковника И. В. Болдина содействовать 3-й армии 1-го Белорусского фронта в освобождении Рогачева, не допустив контрудара противника со стороны Могилев — Быхов, должен был форсировать Днепр, выйти на шоссе Быхов — Новый Быхов и наступать в направлении станции Золотое Дно (ныне это станция Лудчица). Оттуда повернуть на северо-запад и наступать на Быхов. Соединения корпуса с приданной 413 стрелковой дивизией, главную задачу, хотя и опозданием, выполнили, не допустили контрудара врага во фланг 3-й армии. В ночь на 23 февраля они форсировали Днепр у деревни Селец и вышли на его правый берег. Для поддержки наступления ввели в бой 413 стрелковую дивизию. Ее задача была освободить разъезд 15 и продолжить наступление на Быхов. Слева наступала 108 стрелковая дивизия в район сожженной летом 1942 года деревни Золотое Дно, а справа – 324 стрелковая дивизия в направлении деревни Лудчица. 23 февраля 413 дивизия была подвергнута налету немецкой авиации. Поддержки своей авиации, и средств зенитной обороны не было, что привело к большим потерям. Из докладных начальника оперативного отдела 413 стрелковой дивизии И. Лаптева дивизии были обескровлены после фронтального наступления в районе деревни Ухлясть. Из докладных видно, что взаимодействия в войсках почти не было. Об этом написал командующий 3 армией в своих воспоминаниях генерал Горбатов. В результате едва не расстреляли колонну 324 дивизии по приказу из штаба 50 армии возле деревни Комаричи. Приданная артиллерия была мало эффективна, потому что не имела разведанных целей и била по площадям. При этом использовались пушки 76 мм, не способные пробить бетонные укрытия врага. Это привело к тому, что с большими потерями был освобожден разъезд 15 28 февраля, наступление 324 и 108 дивизий остановилось. Продолжать наступление на Быхов, согласно приказа командующего фронтом, уже не было сил. К тому же немцы, для недопущения окружения после захвата Таймонова, отошли к деревне Лудчицы, где построили тройную линию обороны. Дальше продвинуться войска 121 стрелкового корпуса не смогли. Враг яростно контратаковал правофланговые и наступавшие на станцию Золотое Дно части. Ежедневно шли тяжелые бои. Однако освободить город Быхов им не удалось. 413 дивизию передали первому Белорусскому фронту, а 121 корпус оставил занятые территории войскам Рокоссовского.
Не менее драматичным было начало операции Багратион. Разведка боем, силами двух рот, была признанием отсутствия согласованности двух фронтов. Это при том что в штабе Горбатова был будущий маршал К.Жуков. В воспоминаниях К. Рокоссовского упоминалось о том, что К. Жуков любил перед большим наступлением проводить разведку боем, а генерал Горбатов не посмел прекословить. Так что вопреки принятой концепции роты Мартынова и Якубова сражались не на высоте 152, а у деревень Лудчицы и Заячанне. Об этом говорит и появившаяся в интернете схема боя 556 стрелкового полка, Мартынова и Якубова. Но от этого их подвиг, брошенных без поддержки и прикрытия, является не менее героическим.
Деревня Мазолово возникла в 1615 году. Некогда она была культовым центром. В 1665 году здесь был построен Спасо-Преображенский православный женский монастырь. Он был обнесён земляным валом.
Главный храм в монастыре был построен в честь Преображения Господня. Свято-Вознесенская церковь, единственное уцелевшее здание Спасо-Преображенского монастыря, напоминает сегодня о величии обители…
В 1743 году монастырь стал униатским. В 1778 — восстановлен как православный. При монастыре действовала школа. В 1827-1832 гг. на живописном холме рядом с деревней была построена Свято-Вознесенская церковь. Она была выполнена в стиле безвременья (тяжёлого времени), полностью из кирпича. Когда-то её украшали очень красивые окна, через которые храм наполнялся светом. Церковь сохранилась до наших дней.
В конце ХVІІІ века благотворительница монастыря графиня Анна Чернышёва привезла в Мазоловский монастырь список чудотворной Балыкинской иконы Божией Матери. Она в то время владела селом Балыкино (ныне Брянская область). Он стал главной святыней Мазоловского монастыря. Уже в 1834 году в инвентарной книге обители этот образ описан как чудотворная икона Божией Матери Балыкинская. Мазоловский список Балыкинской иконы Божией Матери воспринял благодатную силу первообраза. Через него Пресвятая Богородица много раз подавала верующим помощь и исцеление недугов. Она и сегодня помогает в нуждах и бедах. Перед иконой молятся об избавлении от моровых поветрий. Эта икона — очень редкий и малоизвестный образ. В Свято-Вознесенскую церковь список иконы вернулся в 2019 году. Праздник иконы совершается 13 июля.
Местные жители всегда хотели возрождения Свято-Вознесенской церкви. В 80-е годы ХХ ст. в деревне был создан общественный совет, а потом и фонд «Возрождение». Председатель Мазоловского сельисполкома Леонид Подольхов рассказывает:
— Прихожане собирали пожертвования на ремонт храма всем миром. Никто не отказался пожертвовать на благое дело. Большую помощь оказало и местное хозяйство. Была перекрыта крыша, снаружи оштукатурены стены, окультурена территория. На этом работы приостановились. Все деньги были истрачены на восстановление. Ремонт по определённым причинам не закончили. Фонд существует и сегодня. И только 26 июля 2015 года Свято-Вознесенскую церковь освятил епископ Могилёвский и Мстиславский Софроний.
9 июля 2019 года в аг. Мазолово состоялось переосвящение Свято-Вознесенской церкви после ремонта. В этот день прихожане собрались, чтобы всем миром помолиться в том месте, которое было святым для их предков.
— Ремонт храма мы начали в августе 2018 года. Пришлось очень много потрудиться. Многие жители деревни помогали и сейчас помогают. Только благодаря неравнодушным людям мы отремонтировали храм. Все работали с удовольствием, проявляли инициативу. За это время сделали ремонт внутри церкви, иконостас, приобрели церковную утварь, установили колокола, — говорит отец Михаил и добавляет: — Мы благоустроили территорию, положили дорожки, недавно подвели воду, установили колокола, сделали выход на колокольню. В нашем храме один из красивейших куполов в Беларуси. Об этом позаботились наши земляки. Радуется душа, что у нас всё получилось.
…Бывая в храме, невольно обращаешь внимание на множество икон. Многие из них подписаны. Это люди из Мазолова, России, Украины и даже из Германии подарили храму.
В настоящее время пишется книга о истории Мазоловского монастыря…
Затрымалі асобаў, якія кралі металічныя пліты і крыжы ХІХ стагоддзя з Машакоўскіх могілак і здавалі на металалом. Пра гэта ў сацыяльных сеткахпаведаміўдырэктар Музею гісторыі Магілёва Аляксей Бацюкоў.
У траўні з Машакоўскіх могілках знікла металічнае надмагілле колішняга галавы гораду Рыгора Іванавіча Грум-Гржымайлы. Заявы ў міліцыю на гэты конт ужо рабілі дэпутат гарсавету Галіна Бяляева і старшыня ТБМ у Магілёве Алег Дзьячкоў.
Алег Дзьячкоў зацікавіўся даследваннем Машакоўскіх могілак 5 гадоў таму
Цяпер яны шукаюць нашчадкаў роду Грум-Гржымайла, каб тыя напісалі новую заяву ў міліцыю. Сённяшняе заканадаўства дазваляе прыцягнуць магільных злодзеяў толькі да адміністрацыйнай адказнасці, як за крадзеж металалому. Эксперты і аматары гісторыі лічаць, што хадзіць на могілкі па метал пэўныя асобы перастануць, калі старажытным могілкам (у тым ліку і Машакоўскім могілкам у Магілёве) нададуць статус гісторыка-культурнай каштоўнасці. У такім выпадку за іх крадзеж ці сапсаванне заканадаўства будзе прадугледжвала б больш жорсткі – крымінальны пераслед.
«У злодзеяў знайшлі кавалкі металу, якія можна ідэнтыфікаваць, як надмагільныя пліты. Працэс раскрыцця злачынства пойдзе лепш, калі ў міліцыі будзе заява не толькі ад грамадзянаў, але і ад нашчадкаў роду. Таму мы аб’явілі пошук і змаглі іх знайсці літаральна за некалькі гадзін. Ужо ў панядзелак мы пойдзем з прадстаўнікамі роду Грум-Гржымайла падаваць заяву ў Ленінскі РАУС», – пракаментаваў Аляксей Бацюкоў.
Месца, адкуль была скрадзеная пліта
Канкрэтна пліту Грум-Гржымайлаў пакуль не знайшлі і падазраюць, што яна ўжо пайшла на металалом. Адшукалі ж рэшткі іншых сцягнутых з могілак пліт. Старшыня ТБМ у Магілёве Алег Дзьячкоў лічыць, што тут і цяпер беларусы губляюць значную частку сваёй гісторыі. Адныя помнікі раскрадаюць марадзёры, іншыя знішчаюцца праз нядбайнае стаўленне, праз недагледжанасць.
Наведаўшы гарадскія, або вясковыя могілкі можна з упэўненасцю сцвярджаць, што стаўленне народа да сваёй спадчыны ў значнай ступені адлюстроўвае яго адносіны да ўласнага мінулага. Мноства надзвычай цікавых аб’ектаў, якія знаходзяцца на могілках не маюць статусу гісторыка-культурнай каштоўнасці, аднак маюць значную гістарычную вартасць. У гэтым можна лёгка пераканацца, наведаўшы мясцовыя могілкі амаль ці не ў кожным беларускім горадзе, або мястэчку.
Энцыклапедыічныя даведнікі сцвярджаюць: “Могілкі — участак тэрыторыі, адмыслова прызначаны для пахавання памерлых або іх праху пасля крэмацыі. Пахаванне ў зямлі — старажытны і найбольш распаўсюджаны спосаб пахавання”. Між тым, могілкі – гэта не толькі апошні прытулак, але і помнікі гісторыі, культуры і архітэктуры. Надпісы на помніках даносяць да нас абрыўкі лёсаў людзей, якія некалі жылі, даты нараджэння і смерці, сацыяны стан, этнакультурны каларыт. Эпітафіі на некаторых помніках перадаюць традыцыйнае мысленне ў пэўны перыяд часу. Могілкі, як і помнікі гісторыі, патрабуюць даследвання, апісання і сістэматызацыі. Тым больш, што на Беларусі надмагільныя помнікі маюць своеасаблівыя рысы, якія вылучаюць іх сярод расейскіх і польскіх.
Амаль ці не ў кожным беларускім горадзе і мястэчку са старадаўніх часоў паасобку, або побач існуюць праваслаўныя, каталіцкія і яўрэйскія могілкі. Не выключеннем з’яўляецца горад Шклоў. Шклоўскія могілкі размясціліся на невялікім узгор’і каля паўднёва-заходняга ўскрайка горада. Некалі побач знаходзілася прадмесцце Рыжкаўскае, потым вёска Рыжкавічы, якая ў пачатку сучаснага стагоддзя ўвайшла ў склад горада. Таму і могілкі ў Шклове носяць назву “Рыжкаўскіе”. Могілкі размясціліся ў наступным паратку: найбліжэйшыя да сучаснага цэнтра горада знаходзяцца каталіцкія. Потым, у паўдёвым накірунку праз роў – праваслаўнія і на невялікай адлегласці, зноў праз роў – яўрэйскія.
З цягам часу каталіцкія і праваслаўныя аб’ядналіся ў агульныя, а частка пахаванняў на тэрыторыі, якая знаходзіцца паміж гэтымі могілкамі атрымала назву “Брацкае”. На прыканцы XX стагоддзя пачаліся пахаванні на новай тэрыторыі ў заходнім накірунку ад існуючых хрысціянскіх могілак, дзе працягваюцца і зараз. Жыхары Зарэчнага Шклова са старажытных часоў праводзяць пахаванні на сваіх асобных могілках.
Дакументальных звестак пра шклоўскія могілкі захавалася вельмі мала. Так, пра каталіцкія могілкі крыніцы паведамляюць, што “… у адлегласці адной вярсты ад Шклоўскага касцёла размерам 50 х 42 сажня знаходзяцца каталіцкія парафіяльныя могілкі”. Далей паведамляецца, што на могілках у 1852 годзе была пабудавана капліца. Па звестках старажылаў, капліца на каталіцкіх могілках існавала да 30-х гадоў XX стагоддзя калі была знічана ў часы ваяўнічага атэізма. Пахавальныя склепы, дзе былі пахаванні заможных шляхцічаў, яшчэ доўга заставаліся некранутымі. Нават у 60-70-х гадах тут яшчэ можна была пабачыць асобныя рэшткі гэтых пахаванняў. Аднак, абышоўшы сучасныя каталіцкія могілкі, толькі імёны на помніках, больш характэрныя для каталіцкага асяроддзя нагадваюць, што раней тут хавалі мясовых каталікоў.
Па ўспамінах шклоўскіх старажылаў існавала царква-часоўня таксама і на праваслаўных могілках, якая насіла назву Ушэсце Хрыстова. Гэта была драўляная царква з калакольняй. Прыблізна ў 1935 – 1936 гадах царкву зачынілі і канчаткова будынак разабралі немцы ў 1944 годзе, падчас патрыхтоўкі да абароны горада. Побач з местам дзе некалі існавала царква знаходзіцца магіла Агафіі Сідаравай. Гэта жанчына лічыцца заснавальніцай шклоўскай Спаса-Праабражэнскай царвы. Пра гэтыя падзеі Магілёўскі рэгіён паведамляў 14 чэрвеня гэтага года.
Таксама, як і на каталіцкіх могілках, старажытных пахавання тут амаль не захавалася. Каля месцца, дзе некалі знаходзілася царква, захаваліся некалькі камняў з выявамі крыжа. Ацалелыя помнікі, у асноўным, датуюцца пачынаючы з сярэдзіны прошлага стагоддзя. На цэнтральнай алеі звяртае на сябе ўвагу помнік афіцэру першай сусветнай вайны Булановічу Аляксандру Дзмітрыевічу. А на паўднёвым ўскрайку на помніку Зносенку Івану Маркавічу можна прачытаць наступныя цікавыя словы: “Вот могила здесь моя. В ней спокойно сплю и я.Мимо шедший стань, прочти. Но могилы не топчи”. Вандруючы па могілках перыядычна сустракаюцца пахаванні, які прыйшлі ў заняпад.
З далёкіх часоў знаходзяцца ў Шклове і яўрэйскія могілкі, якія мясцовыя жыхары называюць “бесхаім”. Яны аднесены на невялікаю адлегласць ад гарадской мяжы і размясціліся на невялікім узгор’і паўднёва-заходняга ўскрайка. Тэрыторыя могілак абмежавана штучным ровам, які часткова захаваўся. З паўночна-усходняга боку раней знаходзіўся невялікі драўляны прадпахавальны будынак ад якога па нахілу пачынаецца мураваная лесвіца-калідор. Раней, лесвіца-калідор, мела драўляны дах і зачынялася варотамі. У сучасны момант гэта старадаўняя пабудова захавалася часткова. Побач знаходзіцца мемарыял ахвяр Халакосту. Асноўная частка старажытных надмагільных помнікаў знішчана ў час апошняй вайны, а таксама ў пасляваенны перыяд. Самая старажытная мацэва, якая захавалася датуецца 5 красавікам 1852 года.
На помніку наступная эпітафія: «Штэйн Яков сын Аарона. Тут похоронен человек цельный и праведный господин, вечной памяти, умер во 2-ой день песаха в год 5612. (05.04.1852). Пусть душа его будет увязана в Узле Жизни». Сярод пахаванняў, на шклоўскіх могілках, ёсць славутыя яўрэйскія дынастыі. Прыкладам можа быць сямейства з прозвішчам Флеер, якія пераехалі ў Беларусь з Іспаніі ў XVII стагоддзі і зараз пражываюць па усяму свету. Менавіта Дарья Флеер, карэнні продкаў якой паходзяць са Шклова і якая пражывае ў ЗША, паспрыяла таму, што на могілках быў адрамантаваны мемарыяльны комплекс загінуўшым яўрэям пад час Другой сусветнай вайны.
Кожныя могілкі абавязкова наведваюць нашчадкі. Вельмі добра, калі нашчадкі абнаўляюць помнікі сваіх продкаў. Агульнымі намаганнямі, як мясцовым уладам, так і грамадскасці трэба захоўваць гэтая мемарыяльныя месцы – найцікавейшы набытак нашай спадчыны.
В Могилеве с Машековского кладбище похищена надмогильная плита, которая принадлежала известному роду Грум-Гржимайло. Она располагалась над могилой Григория Ивановича Грум-Гржымайло, который был могилевской городской главой и умер в 1846 году.
Плита была металлическая, размером метр на два, с изображением родового герба. Как она выглядела, теперь можно увидеть только на фотографиях, которые осенью сделал историк и экскурсовод Олег Дьячков осенью.
Предположительно, надмогильная плита исчезла 2-3 недели назад, рассказывает Олег Дьячков. Там где она лежала, еще не успела вырасти трава.
Род Грум-Гржимайло был хорошо известен. Григорий Иванович – видный деятель, глава Могилева в 1840-ых годах. Его внуки: Вадим Ефимович – Член корреспондент академии наук СССР – инженер-исследователь, брат Кондратий – доктор медицины, работал военным хирургом, издавал первую в Российской империи медицинскую газету.
Когда с захоронения пропала надмогильная плита, Олег Дьячков и депутат могилевского городского совета депутатов Галина Беляева написали заявление в правоохранительные органы.
Милиционеры уже начали поиски плиты и обратились в могилевские пункты приема лома металлов. По словам историков, если плиту вернут на место, то захоронение может претендовать на статус – историко-культурной ценности. И если это случится, то захоронение Григория Грум-Гржимайло попадёт под защиту государства.
Ёсць вялікая верагоднасць, што Магілёўшчына страціць адну са сваіх гісторыка-архітэктурных каштоўнасцяў – старадаўні будынак касцёла Святога Мікалая ў Княжыцах, што ў 16 км ад абласнога цэнтра.
Калі яшчэ пяць гадоў да яго можна было падыйсці і зазізнуць ўнутр, то цяпер гэта рабіць небяспечна, бо магчымы абвал сцяны ці выпадзенне цаглін. Ці здолее сучаснае пакаленне магілёўцаў захаваць унікальны помнік архітэктуры альбо яны стануць сведкамі яго беззваротнай страты? Аб гэтым пойдзе гутарка з краязнаўцам, старшынёй Магілёўскай гарадской арганізацыі ТБМ імя Ф.Скарыны Алегам Дзьячковым у чарговым выпуску перадачы “Погляд у мінулае”.
На фоне актывізацыі руйнавання помнікаў гісторыка-культурнай спадчыны ў Крычаве, хацелася б нагадаць, якія архітэктурныя аб’екты на працягу ўсяго ХХ стагоддзя зніклі з-за ідэалагічных установак, безадказных і абыякавых дзеянняў мясцовай улады. Гэты прывяло да таго, што помнікі былі страчаны назаўсёды. Кожны з гістарычных аб’ектаў быў унікальны і цікавыпа-свойму, аднак цяпер нашы ўяўленні грунтуюцца толькі на фотаздымках, апісаннях будынкаў у старых дакументах і матэрыялах гісторыкаў і краязнаўцаў, бо далёка не ўся гісторыка-культурная спадчына горада захавалася да сённяшняга моманту.
У сярэдзіне XVIII стагоддзя ў горадзе Крычаве пачынаецца будаўніцтва новага каталіцкага храма. Менавіта гэта падзея адлюстравалася ў захаваных да нашых дзён візітах Крычаўскага касцёла. Першыя дакладныя пісьмовыя звесткі аб арганізацыі і будаўніцтве касцёла ў Крычаве адносяцца да 1745 г. 20 ліпеня гэтага года крычаўскі стараста Геранім Радзівіл аддаў загад кіраўніку Крычаўскага старостава Паўлу Цялецкаму выдзеліць пляцы пад будаўніцтва фарнага касцёла і плябані. Прычым Радзівіл падкрэсліваў, што «земельный участок должен быть однакож не в близком положении от замка, чтобы, в случае, сохрани Бог, возникновения бунтов не было ещё большей измены от костёла. Притом строго предупреждаю, чтобы самый участок не находился на какой-либо горе, тем более на такой, которая образует другой угол Замковой горы». Гэты загад быў выкананы ўжо 26 жніўня, калі пад фарны касцёл крычаўскаму ксяндзу Рэгінальду Іллічу было выдзелена 5 пляцаў зямлі.Перасцярогі Гераніма Радзівіла звязаны з падзеямі Крычаўскага паўстання 1740-1744 гг., што ўвашло ў гісторыю Беларусі як одно з самых буйных выступленняў сялян і гараджан супраць арандатараў.
Першамайская дэманстрацыя 1927 года ў Крычаве. У правым верхнім вуглу бачны будынак касцёла і плябаніі
Пабудаваны касцёл быў драўляным, аднак каля храма знаходзілася каменная званіца з трыма званамі. Таксама вакол касцёла была пабудавана агароджа, ніжняя частка якой была каменная, а верхняя – драўлянай.Такім чынам, драўляны касцёл знаходзіўся ў цэнтры горада на вуглу сучасных вуліц Ленінскай і Камсамольскай, там дзе зараз размешчаны закінуты будынак пошты і раённы ваенны камісарыят. Важна адзначыць, што ў гарадскіх інвентарах часта згадваецца назва “Латынь”(захавалася да сёння!), якая адносілася да часткі старога горада, дзе кампактна пражывала каталіцкае насельніцтва.У сярэдзіне ХІХ ст. цэнтральную частку Крычава знішчыў жудасны пажар. Згарэлі амаль усе пабудовы, у тымліку і касцёл разам з плябаніяй. Часова набажэнствы вяліся на першым паверсе ў круглым зале т. зв. Пацёмкінскага палаца, валодаў якім на той час заможны крычавец Стэфан Галынскі. У палацы С.Галынскі прадаставіў ксяндзу памяшканне для пражывання. На яго ж грошы, а таксама на грошывернікаў, у 1855-60 гг. быў пабудаваны новы каменны касцёл. Стварыў гэты архітэктурны цуд у стылі неаготыкі таленавіты італьянскі архітэктар. Дзякуючы яго майстэрству, касцёл зрабіўся найпрыгажэйшай пабудовай у горадзе.
Архітэктура будынку была вырашана ў стылі неаготыкі. Двухвежавы франтальны фасад па цэнтры быў вылучаны трохпралётнай гатычнай аркай на 4 гранёных слупах, аб’яднанай агульным кілепадобным франтонам у завершы. Фасады і чатырохгранныя ярусы вежаў рытмічна чляніліся гатычнымі стральчатымі ваконнымі праёмамі. Перспектыўным стральчатым парталам быў вырашаны галоўны ўваход у храм. Над імі размяшчалася круглае вакно-ружа. Гатычны характар будынка ўзмацняла афармленне вежаў вуглавымі гранёнымі пілонамі з востравугольнымі вімпергамі: паміж імі аркатурныя нішы са стрэльчатымі броўкамі.Франтон і вежы касцёла завяршалісякрыжамі з марёнага дуба. З правагабоку ад уваходу ў храм стаяў пастамент з чугуннай місай для святой вады, над якой вісела Распяцце Хрыста. У храме таксама знаходзіўся ўнікальны арган на 10 галасоў.
Унутраная прастора касцёла падзялялася магутнымі слупамі і аркадамі на тры нефы. Пяцігранную абсіду запяўняў двухярусны алтар, вырашаны ў формах барока — 4 калоны неслі магутны крапаваны хвалісты антаблемент, паміж калоннамі стаялі скульптуры святых Пятра і Паўла; другі ярус — прамавугольны шчыт з выгнутым карнізам. У новым касцёле было тры алтара. У галоўным, які быў акантаваны чатырма каменнымі калонамі, пафарбаванымі цёмнай алейнай фарбайбыў абраз Зачацця Св. Ганны ў срэбранай рызе.
Крычаўскі касцёл да сярэдзіны 1867 г. заставаўся прыходскім, але потым пачалася ліквідацыя прыхода, прычым ініцыятыва сыходзіла ад Міністэрства ўнутраных спраў Расійскай імперыі.Хутчэй за ўсё паўплывалі падзеі паўстання 1861–1863 гг. падчас якога царскі ўрад улічваючы сітуацыю, якая склалася вакол Крычава, вымушаны быў увесці пяхотны батальён з Рослава. Бліжэйшыя сваякі Стэфана Галынскага- Валерыян і Адольф Галынскія таксама прымалі напасрэдны ўдзел ў падзеях паўстання.
У тэксце візітацыі касцёла за 1885 г. размешчана і апісанне комплекса плябані. Гэта быў аднапавярховы каменны будынак з крытым жалезам дахам. У будынку было 7 пакояў, якія былі падзелены карыдорам і атапляліся 5 печамі. У будынку налічвалася 12 вокнаў. На двары плябані стаяў таксама каменны флігель пакрыты дранкай. Ён выконваў функцыю памяшкання для кухні і жылля прыслугі ксяндза. Акрамя таго, на двары стаяў каменны хлеў пакрыты дранкай.
Пасля кастрычніцкай рэвалюцыі 1917 г. стаўленне да царквы і касцёла стала негатыўным і пачаўся націск дзяржаўных органаў на вернікаў.У канцы 20–х гг. ХХ ст. у акрузе Крычава заставалася каля170 католікаў, якія не маглі трымаць у нармальным стане будынак храма. Больш за тое, як паказваюць дакументы, менавіта ў 1920-я гг. касцёл быў вельмі занядбаны. Так, у газеце «Магілёўскі селянін» за 27 сакавіка1929 г. паведамлялася наступнае: «У Крычаве маецца і такі гігант як касцёл. Стаіць ён адзінока і на працягу ўжо некалькіх год наведваюць амаль што толькі адны птушкі, выпадкова зяляцеўшы праз пабітыя вокны». У выніку мэтанакіраванай дзейнасці Крычаўскага райвыканкама, які ўвесь час акцэнтаваў увагу на кепскім стане касцёла і немагчымасці вернікамі яго адрамантаваць, апошнія ў сакавіку 1929 г. “добраахвотна” перадалі будынак пад патранаж райвыканкама з мэтай яго выкарыстання для культурных патрэбаў жыхароў Крычаўскага раёна. Гэта было зацверджана 27 сакавіка 1929 г. рашэннем Магілёўскай акружной камісіі па аддзяленню царквы ад дзяржавы. Католікі Крычава, у сваю чаргу, нібыта пагадзіліся хадзіць на службы ў касцёл ў Чэрыкаў, размешчаны за 30 км ад Крычава.Першапачаткова будынак крычаўскага касцёла выкарыстоўваўся як “народны дом”, у якім дэманстраваліся кінафільмы і працаваў самадзейны тэатр, але ў 1934 г. з-за кепскага стану касцёл быў падарваны.
На сёння практычна на месцы касцёла знаходзіцца аднапавярховы будынак Крычаўскага ваенкамата. Ад зруйнаванага касцёла застаўся толькі адзін цагляны слуп ад плота.Пра існаванне касцёла на гэтым месцы нагадвае яго схематычная выява на адной са сцен будынка ваенкамата. Важна адзначыць, што фактычна за касцёлам месціліся гарадскія каталіцкія могілкі. У некалькіх метрах ад Крычаўскай санэпідэмстанцыі, якая з’яўляецца суседнім будынкам да ваенкамата, у пачатку 2000-х гадоў праводзіліся рамонтныя і будаўнічыя работы. У адвалах грунту і раскапаных ямах на даволі вялікай тэрыторыі знаходзілася мноства фрагментаў чалавечых парэшткаў: шкілетаў, чарапоў, асобных костак. На гэтыя “раскопкі” абсалютна ніякім чынам не звярнула ўвагу мясцовая ўлада, а некрафілістычныя замашкі мясцовых вертыкальшчыкаўустурбавалі толькі мясцовых гісторыкаў, краязнаўцаў і грамадскіх актывістаў. Дарэчы, яскравы фотаздымак разбураных склепаў каталіцкага некропаля можна ўбачыць у невялічкай брашуры “У пошуках беларускасці”– краязнаўчага выдання, што асвятляе розныя бакі гісторыі Крычаўшчыны і з’яўляецца вельмі карысным для аматараў гісторыі. Больш за тое, аўтар радкоў у 2013 годзе ў межах т.зв. кірмаша праектаў “Сучасныя ўвасабленні культурніцкай спадчыны” грамадскай кампаніі “Будзьма беларусамі!” у Магілёве прэзентаваў уласны праект па аднаўленню касцёла Беззаганнага зачацця Дзевы Марыі – https://www.slideshare.net/budzma/freg-28357114.Важнай гэта ідэя перадусім застаецца для гісторыкаў і краязнаўцаў, а таксама для мясцовых каталіцкіх вернікаў, якіх налічваецца некалькі дзесяткаў у Крычаве. Нельга не згадаць і фотаздымкі пачатку 1910-х гадоў, якія ілюструюць выгляд самога касцёла і ўнутранай прасторы каталіцкага храма. Менавіта па старых фатаграфіях на сёння мы можам уяўляць якім чынам выглядаў шыкоўны неагатычны будынак касцёла.
Пасля варварскага разбурэння каталіцкага храма ў 1930-х гг. мясцовымі бальшавікамі, плябанію, якая адносілася да касцёла, вырашылі не руйнаваць, а перабудаваць. На старым фотаздымку 1927 г. рынкавага пляца Крычава плябанія бачна як аднапавярховы будынак, з высокім дахам. Аднак пасля перабудавання яна стала двухпавярховым будынкам,у якім у пасляваенныя часы знаходзіўся мясцовы паштамт. У ім з тыльнага боку размяшчаласяпрыбудова з белай цэглы, якая несла функцыю кацельні, што атаплівала памяшканні будынка для працаўнікоў пошты. Будынак плябаніі-пошты стаіцьзакінуты з 1990-х гг, бо пасля знікнення СССР паштамп хутка знік. У пачатку 2010-х гг. будынак былой плябаніі быў выкуплены мясцовым прадпрымальнікам,у ім пачаліся будаўнічыя работы: пафарбаваны сцены, пастаўлены шклопакеты, аднак далей справа не пайшла. Пэўны час часткова адрамантаваны будынак выкарыстоўваўся нават як інтэрнат для часовых рабочых, што працуюць на будоўле новага цэментнага завода каля Крычава.
Сучасны выгляд перабудаванай плябані. Фота Андрэя КузьмінаСучасны выгляд перабудаванай плябані. Фота Андрэя Кузьміна
Знішчаныя помнікі у незалежнай Беларусі.
Стайні палаца Пацёмкіна-Галынскіх
На вялікі жаль у незалежнай Беларусі руйнаванне помнікаў архітэктуры працягваецца…. Зусім нядаўна ў горадзе былі даволі ўнікальныя стайні, якія адносіліся да палаца Пацёмкіна-Галынскіх і стваралі разам з галоўным будынкам паўнавартасны палацава-паркавы комплекс.
Стайні (XVIII ст.) ў руінах. Фота Андрэя Кузьміна, 2005 г.
Стайні былі зруйнаваны пасля рэстаўрацыі палаца ў 2008 годзе, нягледзячы на тое, што ў 2003 годзе будынак у псеўдагатычным стыле быў уключаны ў Дзяржаўны спіс гісторыка-культурных каштоўнасцей. Дзякуючы крычаўскаму краязнаўцу Андрэю Кузьміну, які зафіксаваў факт знішчэння стайняў, мы можам уявіць велічыню трагедыі. Падчас рэстаўрацыі палаца (2006-2008) стайні практычна знішчылі, пакінуўшы толькі падмуркі. Нават пасля знішчэння існаваў праект па іх адбудове і размяшчэнню там коней. Для наведвальнікаў музейнага комплекса і асабліва замежных турыстаў гэта магло стаць разынкай культурнай установы, што прыцягвала б немалую колькасць людзей рознага ўзросту. Аднак праект так і застаўся на паперы, добрая і крэатыўнаяідэя так не была рэалізавана. Падмуркі ад былых стайняў, якія непасрэдным чынам адносіліся да палацава-паркавага комплексу цяпер знаходзяцца за жалезным плотам музейнай тэрыторыі. Не многія крычаўляне на сённяшні момант будуць ведаць, што разбураныя падмуркі гэта і ёсць стайні, якімі карысталася калісьці мясцовая шляхта Галынскія, якім паўтара стагоддзі належыла перліна Крычава, з канца 18 стагоддзя і па 1917 год. Цяперашняя адміністрацыя музея і аддзел культуры мясцовага райвыканкама не звяртаюцьніякай ўвагі на рэшткі стайняў, якія нібыта наогул не адносяцца да палацавага комплекса.
Знішчаныя стайні пасля рэканструкцыі палаца Пацёмкіна-Галынскіх. Фота Андрэя Кузьміна
Парадаксальна цяпер глядзець на гарадскі банэр, на якім на фоне палаца размешчана брычка ці хутчэй нават карэта, на якой вязуць імператрыцу Кацярыну ІІ. Такое сцверджанне грунтуецца на тым, што ў сённяшнім гістарычным музеі г.Крычава культ графа Пацёмкіна і імператрыцы Кацярыны ІІ, бо кожнае другое мерапрыемства ў культурнай установе ладзіцца з удзелам гэтых гістарычных персанажаў.Банер выглядае, натуральна, вельмі супярэчліва. І пры гэтым падобны банер мог глядзецца вельмі дарэчна пры захаваных стайнях, якія музеефікаваны і ўключаны ў музейны комплекс. Аднак для гарадскіх уладаў гэты банер з’яўляецца абсалютна нармальным і не выклікае дысананса, што сведчыць пра слабае валоданне гісторыяй Крычава і абыякавасць да яе.
Банэр у Крычаве, які рэпрэзентуе перліну горада
Вінакурня
Будынак вінакурні пабудаваны напрыканцы 18 ст. Першы ўладальнік “святлейшы” князь Рыгор Пацёмкін, які наладзіў там скураную вытворчасць. Але неўзабаве ўладальнікам стаў мясцовы шляхціц Іван Галынскі. Менавіта ён перапрафіляваў вытворчасць і наладзіў выпуск спірту. Такім чынам, з канца 18 ст. і ажно да 1940-х гг. у гэтым будынку была размешчана вінакурня, а пазней спіртзавод.
Падчас акупацыі Крычава нямецка-фашысцкімі войскамі на тэрыторыі спіртзавода знаходзіўся працоў нылагер (арганізаваны нямецкай ваеннай адміністрацыяй). Там займаліся жывёлагадоўляй і выкарыстоўвалася прымусовая праца жыхароў навакольных вёсак. З пасляваеннага часу – піўны завод. Пасля таго як напрыканцы 1990-х гг. піўзаводбыў закрыты мясцовымі ўладамі, будынак знаходзіцца ў занядбаным стане. Рэстаўрацыя гэтага цікавага помніка прамысловай архітэктуры, на вялікі жаль, так і не адбылася.
Забыты колішні важны прамысловы аб’ект яшчэ і цікава размешчаны. Месца лакалізацыі – памежжа паміж горадам і вёскай, якое можна і прамінуць, калі праязджаеш мост празрэчку Добрасць. Нечакана і мяняецца назва вуліцы з Піянерскай на Цэнтральную, пры нязменнасці дарогі. Будынак былой вінакурні знаходзіўся ўжо за мастом, аднак размяшчэнне ў межах вёскі Калініна даволі фармальнае. Гэта меркаваннне пацвярджае доўгая вуліца, якая атрымала народную назву па прамысловаму прадпрыемству і лічыцца цэлым маленькім раёнам пад найменнем “Піўзавод”, што ўваходзіць у склад гарадской мяжы і на мапе выглядае як апендыкс, які зросся з вёскай Калініна (ранейша яназва – Задабрасць). Цікава прыгэтым, што знешне адрозненняў практычна не назіраецца, бо драўляныя хаты знаходзяцца паабапал дарогі як гарадской вуліцы, так і вясковай. З прыведеных фактаў вынікае, што завод меў свой уплыў на гарадскую прастору, таму можна вызначыць яго размяшчэнне як “памежнае”. Пры знаёмстве з падобнымі назіраннямі можа ўзнікнуць пытанне, калі сфармалавася вуліца, якая вядзе ад палаца Галынскіх да спірзавода. Адказаць вельмі няпроста, бо без прыцягнення архіўных дадзеных, картаў, вусных сведчанняў людзей раёна горада цяжка хоць нейкае меркаванне выказаць па гэтаму пытанню гарадской тапаграфіі. Усё ж з вялікай верагоднасцю можна лічыць з’яўленне гэтай вуліцы менавіта ў XX ст. Аднак абодва гістарычныя будынкі натуральна ўзаемазвязаны паміж сабой і ствараюць пэўную карціну тагачаснага развіцця мястэчка Крычаў, якое працягнулася за савецкім часам ужо ў паселішчы з гарадскім статусам.
Руіны былой вінакурні на ўскрайку Крычава. Фота Андрэя Кузьміна, 2012 г.
Старая вінакурня з’яўлялася ўнікальным гістарычным аб’ектам для горада, дзе ў савецкія часы знаходзіўся мясцовы піўзавод. Гэты помнік прамысловай гісторыі Крычаў страціў назаўжды, бо літаральна поўгады таму яго зруйнавалі, палічыўшы за непатрэбнае будаўнічае смецце. Замест таго каб захаваць вінакурню, зрабіўшы гарадской адметнасцю, паспрабаваць хаця б часткова рэканструяваць, уключыўшы ў турыстычны маршрут па горадзе, яе руйнуюць. Цяпер на месцы былой вінакурні знаходзяцца некалькі пагоркаў з будаўнічым смеццем, кавалкі сценаў са старой чырвонай цэглы, а таксама частка не да канца зруйнаваных падмуркаў. Відовішча вельмі сумнае, што выклікае пачуцці гневу і шкадавання. Застаецца толькі спасылацца на адсталасць і убогасць арганізатараў і выканаўцаў знішчэння помніка. Толькі самі задумайцеся: стары прамысловы аб’ект не проста страчаны, а быў знішчана ў незалежнай рэспубліцы самімі яго жыхарамі…
