Каб беларуская мова вярнулася ў Беларусі на ўзровень паваеннага ўжывання, спатрэбяцца палітычная воля і каля паловы стагоддзя.
Як ўжывалася беларускай мовы цягам апошніх 100 гадоў, паказала даследаванне Беларускага інстытута стратэгічных даследаванняў (BISS) «Беларуская мова 1918-2018: на прыкладзе друку і адукацыі».
Руская мова выцісніла беларускую ў часопісах і газетах
У 1920-я гады беларуская мова ў друкаваных кнігах, газетах і часопісах пераважала, але з сярэдзіны 1940-х сітуацыя мяняецца, і ў 1950-1960-х стала больш выдавацца кніг на рускай мове, а перыёдыка ў асноўным перайшла на яе ў 1970-1990-я гады. Ў пачатку 1990-х пачаўся пад’ём беларускамоўнага друку. Але толькі ў 2017 годзе беларускае кнігавыдаўніцтва выйшла на даваенны ўзровень, распавёў падчас прэзентацыі аўтар даследавання, культуролаг Андрэй Расінскі.
Крыніца: Даследаванне «Беларуская мова 1918-2018: на прыкладзе друку і адукацыі»
Рост і падзенне выданняў на беларускай мове перш за ўсё былі звязаны з палітычнымі ўмовамі. Палітыка беларусізацыі 1924-1929 гадоў прывяла да буйнага росту беларускамоўных выданняў. У гэтыя гады на мовах нацыянальных меншасцяў краіны (пераважна на ідышы) друкавалася болей кніг і брашур, чым на рускай, паказвае даследаванне. Пасля прыняцця ў БССР у 1959 годзе закона, паводле якога беларуская мова навучання перестала быць абавязковай, значна скарачаецца і беларускамоўнае кнігавыданне. Потым з 1980-х яно зноў расце: спачатку хутка, а ў перыяд незалежнасці больш павольна.
Усяго з 1835 па 2017 год было выдадзена 53,3 тысячы кніг і брашур на беларускай мове (не улічваючы надрукаваныя па-за межамі СССР пасля Другой сусветнай вайны). Але ж за 100 гадоў доля выдадзеных беларускаамоўных кніг у БССР і потым у Беларусі склала толькі 16% ад усіх выданняў, рускамоўных – 78,7%, на іншых мовах – 5,3%, адзначаецца ў даследаванні.
Песімістычна выглядае таксама сітуацыя з часопісамі.
– Тут да 1995 года дамінавала беларуская мова. Пасля ідзе вельмі імклівы рост накладаў на рускай мове. І беларуская мова ў часопісах практычна знікае, — кажа Андрэй Расінскі.
Крыніца: Даследаванне «Беларуская мова 1918-2018: на прыкладзе друку і адукацыі»
З 1959 года падае і доля газет на беларускай мове, а з 1994 года ўжо пераважаюць рускамоўныя газеты.
Беларускамоўных школьнікаў і студэнтаў стала крытычна мала
У 1920-1930-я гады беларускія дзеці навучаліся пераважна на беларускай мове. У 1925 годзе 61,6% гарадскіх вучняў атрымлівалі адукацыю на беларускай мове, 22,5% — на ідышы, 12,6% — на рускай мове. Але ў другой палове ХХ стагоддзя рускамоўная школа пачынае пераважаць. Рост адукацыі на рускай мове супадае з працэсам урбанізацыі, зазначае эксперт.
Крыніца: Даследаванне «Беларуская мова 1918-2018: на прыкладзе друку і адукацыі»
З 1995 па 2018 год колькасць беларускамоўных дашкольнікаў у гарадах упала з 68,9% да 2,3%.
З сярэдзіны 1990-х гадоў экспаненцыйна падае доля беларускамоўных школьнікаў і студэнтаў. Але разам са зніжэннем магчымасцяў навучацца па-беларуску амаль знікае і статыстка аб беларускамоўнай адукацыі, распавядае Андрэй Расінскі.
Колькасць студэнтаў, якія вучацца на беларускай мове ў дзяржаўных установах адкацыі з 1990-х гадоў да гэтага часу ўпала ў 103 разы. У 2017 годзе на ёй навучаўя 291 студэнт. Дарэчы, на англійскай мове ва ўніверсітэтах навучаецца больш студэнтаў, чым на беларускай. Паводле вынікаў даследавання, нават у вёсках дашкольная і школьная адукацыя ў бліжэйшыя 5-7 гадоў будзе праходзіць пераважна па-руску.
Тая «мяккая» беларусізацыя, аб якой гавораць эксперты апошнім часам, у статыстыцы не бачна. Сітуацыя ў адукацыі і з выкарыстаннем беларускай мовы ў часопісах, газетах ды кнігавыдавецтвах дэманструе яе крытычны стан. Калі адносіны да беларускай мовы не зменяцца і ўлады не прымуць палітычных рашэнняў, прастора беларускамоўнай адукацыі працягне сціскацца. Выданне кніг на беларускай мове, наадварот, у кароткатэрміновай перспектыве будзе расці, але наклады будуць невялікімі.
Каб беларуская мова вярнулася на ўзровень ужывання 1945 года, спатрэбіцца палітычная воля і каля 50 гадоў, робіць вынік Андрэй Расінскі.
НАТАЛЛЯ КАЛЕСНІЧЭНКА
Крыніца: “Завтра твоей страны”
